Andrzej Pronaszko, scenograf, dyrektor teatru. Urodził się 31 grudnia 188 roku w Debreczynie na Podolu. Był synem Franciszka Pronaszki, dyrektora cukrowni, i Feliksy Bony z Sawickich, bratem Zbigniewa Pronaszki. W 1906–12, po ukończeniu szkoły realnej w Kijowie, studiował w Krakowie w Wyższej Szkole Przemysłowej, później w Akademii Sztuk Pięknych (której nie ukończył); był uczniem L. Wyczółkowskiego i S. Dębickiego.
W 1911–14 brał udział w trzech kraowskich wystawach „niezależnych” oraz w wystawie teatralnej zorganizowanej przy współudziale Leona Schillera, gdzie wystawił, opracowane wspólnie z bratem Zbigniewem, projekty do Judasza z Kariothu K.H. Rostworowskiego. Opublikował wówczas programowy artykuł "W sprawie teatru, jakim być powinien" („Rydwan” 1914 nr IV-V-VI).
Rok 1921 otwierał nową fazę w twórczości Pronaszki: klarownie zdefiniowanej, zwartej formie nadał artysta lekko zgeometryzowany charakter powracając jednocześnie do światłocieniowego modelunku i wprowadzając nastrojową, szaro-niebieską dominantę kolorystyczną. W 1927, na ostatniej wspólnej wystawie formistów w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, twórca wystawił obrazy świadczące o różnorodności artystycznych poszukiwań i zarazem o odchodzeniu od problematyki formistycznej na rzecz analizy zagadnień kolorystycznych
Jako scenograf debiutował 28 listopada 1915 w Zakopanem, gdzie wraz ze Zbigniewem Pronaszko projektował dekoracje do fragmentów "Lilli Wenedy" i "Legionu" w Teatrze Zjednoczonych Artystów w sali „Morskie Oko” (przedstawienie reżyserował Stefan Żeromski). W sezonie 1916/17 w krakowskim Teatrze im. Słowackiego projektował wraz ze Zbigniewem Pronaszko kostiumy do "Akropolis" i scenografię "Niebieskiego ptaka" (niezrealizowana).
"W scenografii dążyłem do znalezienia scenicznej prawdy" - pisał Pronaszko ujawniając swoje artystyczne credo. - "Flaubert powiada, że Prawda to Piękno. Schlegel określa Piękno jako nieskończoność zamkniętą w skończoności. Chodzi więc o ideę rzeczy, a nie o kopię rzeczy. Dążąc do poznania prawdy osiągam jej prawdopodobieństwo. To co 'prawdopodobne' jest, inaczej mówiąc, dzięki sile swej sugestywności 'wiarygodne'." (Andrzej Pronaszko, "Zapiski scenografa", Warszawa 1976)
W 1917 w Krakowie wraz ze Zbigniewem Pronaszko w Teatrze Czyżewskim stworzył grupę formistów. W sezonie 1917/18 pracował jako scenograf w Teatrze Polskim w Łodzi, gdzie projektował liczne dekoracje, m.in. do "Kordiana", "Dziadów" i "Nocy listopadowej". W pierwszym sezonie stałej pracy w Teatrze zapoznał się dokładniej z techniką scenograficzną i podjął pierwsze próby eksperymentów artystycznych , m.in. w inscenizacji Hamleta.
Na sezon 1918/19 został zaangażowany do Teatru Miejskiego we Lwowie pod dyrekcją R. Żelazowskiego. Zaraz po rozpoczęciu pracy zaprojektowana przez Pronaszko dekoracja przedstawiająca las (do Krysi leśniczanki) dyrekcji Teatru i komisji pod przewodnictwem prezydenta miasta M. Chlamtacza wydała się zbyt nowoczesna, wobec czego poprawiono ją przez zapełnienie sceny wyciętymi w lesie brzozami. Pronaszko podał się wtedy do dymisji.
W 1918–19 brał udział w obronie Lwowa. Następnie pracował w Warszawie, w drukarni jako korektor. Współpracował też jako scenograf z Teatrze Czarny Kot. Sezon 1920/21 i 1921/22 spędził w Łodzi jako scenograf Teatru Miejskiego. Opracował w tym czasie scenografię m.in. "Wyzwolenia", "Warszawianki", "Nocy listopadowej", "Bolesława Śmiałego", "Mazepy", "Komedii omyłek" i "Dziadów" (reżyseria A. Węgierki, 1921). Zrealizował wówczas pierwszy w Polsce formistyczny projekt scenograficzny ("Powódź" H. Bergera, reżyseria A. Zelwerowicza, 10 grudnia 1920).
W Łodzi wykładał też w Wolnej Szkole Malarstwa (Radwańskiego) oraz współredagował tygodnik satyryczno-literacki „Tam-Tam”. W 1922–24 pracował w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie; opracował wówczas scenografię m.in. "Marii Stuart" J. Słowackiego, "Warszawianki", Fircyka w zalotach"", "Snu nocy letniej", "Ptaka".
Na sezon 1924/25 został zaangażowany przez Leona Schillera do Teatru im. Bogusławskiego w Warszawie jako „kierownik dekoracyjny”, a w sezon 1925/26 był angażowany do poszczególnych sztuk. Zaprojektował tu przede wszystkim dekoracje i kostiumy do "Opowieści zimowej" w inscenizacji L. Schillera (23 października 1924). Przedstawienie to było manifestem teatru awangardowej sceny.
W Teatrze im. Bogusławskiego projektował scenografię dwu sztuk sam, jednej z W. Drabikiem, a siedmiu ze Zbigniewem Pronaszko Obaj bracia stworzyli scenografię w słynnych inscenizacjach Schillera: "Pasterka wśród wilków", "Kniaź Patiomkin", "Złoty płaszcz", Achi""lleis (1925) i "Róża" (1926). W 1926–31 nie miał stałej posady. W 1925 współpracował z Teatrze Perskie Oko. W 1930–32 współpracował dorywczo z Teatrem żydowskimi w Wilnie, Łodzi i Warszawie (przede wszystkim z Trupą Wileńską), gdzie projektował dekoracje, m.in. do "Czarnego getta" i "Golema". W 1928 projektował kostiumy oraz (wspólnie z Sz. Syrkusem) scenografię i konstrukcję sceny do "Golema" wystawionego w Cyrku Warszawskim.
W 1928 na zamówienie Magistratu miasta stołecznego Warszawy opracował wspólnie z Syrkusem projekt Teatru Symultanicznego. Miał to być Teat z amfiteatralną widownią na trzy tysiące miejsc, ogromną, nowoczesną sceną uzupełnioną dwoma pierścieniami ruchomych scen opasujących. Projekt był eksponowany na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929) oraz na wystawie teatralnej w Grand Palais w Paryżu (1931).
W 1934 opracował wspólnie z S. Bryłą projekt Teatru Ruchomego (pierwszą wersję zaprojektował Pronaszko sam w 1927). Był to Teatrze objazdowy, w namiocie na czterysta miejsc, z obrotową widownią otoczoną sceną. W tymże roku Pronaszko wygłaszał odczyty i demonstrował model Teatru w kilku większych miastach Polski. Żaden z tych projektów nie był zrealizowany.
W styczniu 1932 W. Horzyca zaangażował go do Teatrze Miejskim we Lwowie. Pracował tu do 1937 (z przerwą tylko w sezon 1934/35), opracowując scenograficznie ponad pięćdziesiąt sztuk. Był to nie tylko najbardziej płodny, ale i najbogatszy artystycznie okres jego twórczości. Powstały wówczas tak wybitne dzieła scenograficzne, jak pierwsza wersja "Dziadów" w inscenizacji L. Schillera (1932), "Powrót Odysa "(1932; I nagroda Ministerstwa W.R. i O.Pronaszko na konkursie Wyspiańskiego), "Jeńcy" (1933). "Poza tym", w reżyserii L. Schillera: "Krzyczcie Chiny", "Sen srebrny Salomei" (1932), "Koriolan" (1936); w reżyserii E. Wiercińskiego: "Sen nocy letniej" (1932), "Ksiądz Marek" (1936); w reżyserii W. Horzycy: "Kleopatra" C. Norwida (1933), "Odprawa posłów greckich" (1936); w reżyserii W. Radulskiego: "Samuel Zborowski" J. Słowackiego (1932), "Człowiek, który był Czwartkiem" (1934), "Nie-boska komedia" (1935); w reżyserii A. Cwojdzińskiego : "Potrójny z Plauta" (1936), "Życie snem" (1937).
W 1936 we Lwowie na Kongresie Pracowników Kultury wygłosił referat o sztukach plastycznych. W 1937 wyjechał do Bułgarii, gdzie opracował scenografię "Dziadów" dla Teatrze Narodowego w Sofii (inscenizacja L. Schillera). W tymże roku wystawiał swoje projekty i makiety teatralne na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu. W 1937–39 był scenografem Teatru Narodowego w Warszawie.
Podczas okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej przebywał w Warszawie i pracował w spółdzielni stolarskiej. Był członkiem konspiracyjnej Rady Teatralnej, opracował projekt objazdowego Teatrze dla wojska (konstrukcja na ciężarówkach). Współpracował z Biurem Informacji i Propagandy AK, gdzie był kierownikiem „komórki foto” (pseud. Majster). Po powstaniu warszawskim (ranny w pierwszym dniu walk) znalazł się w Krakowie, gdzie w marcu 1945 objął kierownictwo artystyczne w Teatru Starego.
W sezonie 1945/46 był dyrektorem i kierownikiem artysycznym Starego Teatru oraz wykładał w Studio Teatralnym działającym przy teatrze. W sezonie 1946/47 pracował jako scenograf w Teatrze im. Wyspiańskiego w Katowicach. Powstała tam wówczas m.in. scenografia "Snu nocy letniej", za którą otrzymał w 1947 II nagrodę na Festiwalu Szekspirowskim. W 1947–54 był scenografem Starego Teatru i Teatru im. Słowackiego w Krakowie, a w 1954–57 Teatru Starego. Na scenach krakowskich zrealizowano dwadzieścia jego prac scenograficznych (w 1953 – ani jednej), m.in. "Owcze źródło", "Amfitrion 38" (1948), "Fantazy" (1954), "Kordian" (1956).
W 1955 otrzymał Państwową Nagrodę I stopnia za całokształt twórczości. W listopadzie 1956 przeniósł się do Warszawy. W 1957 został tu profesorem zwyczajnym PWST i scenografem Teatrze Polskiego. Powstały wówczas jego ostatnie prace: "Nie-boska komedia" (1958 – niezrealizowana), "Wariatka z Chaillot" (1958) i "Beatryks Cenci" (1959). Scenografia "Świecznika", opracowywana w końcu 1960, została zrealizowana po śmierci Pronaszki (w Teatrze Kameralny, 1964).
Miał w swym dorobku dwieście czternaście prac scenograficznych. Jako plastyk, zarówno w twórczości scenograficzne jak malarskiej, był formistą (kierunek wywodzący się z kubizmu). Jego scenografię cechowała architektoniczna konstrukcja dekoracji i kostiumu (wprowadził usztywnione kostiumy hieratyzujące ruch i gest aktora).
Był znakomitym kolorystą. Twórczość scenograficzna Pronaszko związana jest przede wszystkim z polskim repertuarem poetyckim. Sześciokrotnie projektował dekoracje do "Dziadów", opracował scenografię prawie wszystkich dramatów Słowackiego; projektował dekoracje i kostiumy do dwóch Norwidowskich prapremier; dwukrotnie opracowywał "Nie-boską komedię". Prawie wszystkie dramaty Wyspiańskiego ukazały się na scenie w jego inscenizacji plastycznej. Dał także kształt plastyczny prapremierom "Róży" i "Kniazia Patiomkina". Był jedynym polskim scenografem, który piątą część całej swojej twórczości teatralnej poświęcił dramatom romantyków, Norwida i Wyspiańskiego.
Zmarł 15 stycznia 1961 w Warszawie.
EdS VIII; Strzelecki: Plastyka teatr.; Z. Strzelecki: Kierunki scenografii współczesnej, Warszawa 1970; Szczublewski: Artyści i urzędnicy (il.); TE IV; J. Timoszewicz: Dziady w inscenizacji Leona Schillera, Warszawa 1970; H. VolImer: Algemeines Lexikon Bildenden Kunstler des XX Jahrhunderts Teatrze III, Leipzig 1956; WEP (il.); Pam. teatr. 1964 z. 1/2 (w całości poświęcony Pronaszko ; tu m.in. wykaz prac scenograficznych Pronaszko , bibliografia publikacji Pronaszko i o nim na s. 203; także il.); Teatr Polski, Warszawa sezon 1964/65, program nr 2; Warszawianka 1925 nr 316 (M. Treter).
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
