O jego zasługach uczą w szkole. Współtworzył Konstytucję 3 maja, krzewił myśl republikańską, brzydził się klasowymi podziałami, reformował i zakładał placówki edukacyjne, pisał traktaty polityczne oraz naukowe.
Obok Stanisława Staszica stał się uosobieniem tego, co nazywano oświeconym rozumem w Polsce przełomu XVIII i XIX wieku. Był również kontynuatorem dzieła oświatowego Stanisława Konarskiego. Mowa oczywiście o Hugo Kołłataju, nieswykle ciekawej postaci w polskiej historii. Z jednej bowiem strony był to „Ksiądz Kołłątaj – jak pisał w swoich Pamiętnikach Adam Jerzy Czartoryski – uważany za najbardziej rewolucyjnego (w owym czasie) wśród Polaków”, ale z drugiej autor "Stanu oświecenia w Polsce" pilnie wsłuchiwał się w głosy przeszłości, szukając w nich treści istotnych z punktu widzenia planowanych reform. W tej perspektywie oświecenie rozumiane jako wyjątkowo ważny proces edukacyjny, prowadzący naród ku mądrze projektowanej przyszłości, łączył Kołłątaj z analizą historii nauczania w Polsce. Badał jej poszczególne etapy, wskazywał na wady, ale podkreślał także osiągnięcia, szukając w ten sposób tego, co najcenniejsze i godne wykorzystania.
Tu należy zauważyć istotną kwestię. Polscy filozofowie oświeceniowi umieli w swoisty sposób połączyć fascynację nowoczesną nauką i myślą filozoficzną ze szczerym i zakorzenionym od wieków przywiązaniem do chrześcijaństwa i Kościoła – pisał ks. Andrzej Pociąsk, kreśląc sylwetkę Hugo Kołłątaja. Praktyczne nastawienie „poznawać, aby zmieniać” osiemnastowiecznej filozofii połączone z radykalnym dążeniem do eliminacji zjawisk nadnaturalnych, a przede wszystkim chrześcijańskich, stało się przyczyną odrodzenia i rozwoju materialistycznej wizji rzeczywistości i człowieka. Racjonalistyczno-empiryczne nastawienie w nauce oraz wrogi stosunek do chrześcijaństwa można odnieść do oświeceniowych filozofów francuskich i angielskich, ale nie polskich.
Świadczy o tym chociażby fakt, iż wielu najznakomitszych przedstawicieli polskiego Oświecenia, jak np. Hugo Kołłątaj, Stanisław Konarski, czy też Stanisław Staszic było równocześnie wiernymi zasadom chrześcijańskim katolickimi duchownymi.
„Zachowanie całkiem charakteru narodowego – dowodził Kołłątaj – bez którego żaden naród obstać nie może; a zatem staranie się o zachowanie jednostajnych obyczajów, jakie wzięliśmy od naszych ojców, tudzież zapobieżenie, aby ślepe naśladowanie cudzoziemszczyzny nie wytępiło charakteru narodowego” było dla niego najważniejsze.
Tym samym odwoływał się Kołłątaj do tych treści, które stanowiły fundament tożsamości Polaków rozwijanej i umacnianej w długiej historycznej perspektywie. Podstawową wartością była tutaj niepowtarzalność, odrębność i swoistość obyczajowa, a także językowa oraz mentalna narodu polskiego. Tak jasne akcentowanie „charakteru narodowego” w procesie ciągłego kształcenia i oświecania publicznego, przeciwstawione „naśladowaniu cudzoziemszczyzny”, budowało stabilność planu reformy edukacyjnej Kołłątaja.
Julian Ursyn Niemcewicz pisał o Kołłataju:
„Urodził się Kołłątaj ze wszystkimi przymiotami do prowadzenia mnogości. Śmiały i zacięty w przedsięwzięciu, nie wahający się nad sposobami przywiedzenia ich do skutku. Pod uprzejmą, spokojną postawą karmił on w sobie wrzącą przewodzenia żądzę. Przystępny, poufały, słodki w obejściu, jak niegdyś panowie między ubogą szlachtą, tak on u miejskiego ludu szukał znaczenia i zaufania. Hojny, lubiący okazałość więcej, niż dozwalały sposoby. Lubił nauki i piękne kunszta, zachęcał biorących się do nich. Czuł żywo wady rządu i poniżenie nasze; postanowił wydobyć z nich Polskę i być pierwszym dzieła tego sprawcą, i do zwalczenia przeciwstawiających się temu sił nie wahał się do nadzwyczajnych rzucić się środków, nie bacząc, jaka była różnica między Polską i Francją, między zamożnością dwóch państw, między ludem naszym a ludem francuskim. Porwał się Kołłątaj na olbrzymią potęgę; we Francji byłby drugim Richelieu, upadł u nas, przywalony gruzami podnoszonego przez siebie gmachu”.
Hugo Kołłątaj urodził się 1 kwietnia 1750 roku w Dederkałach Wielkich w powiecie krzemienieckim na Wołyniu, w dziedzicznym majątku swego ojca, Antoniego Kołłątaja, podstolego mścisławskiego. Matka Hugona, Marianna, pochodziła z domu Mierzyńskich. Rodzina pieczętowała się herbem Kotwica i używała przydomka Sztumberg, świadczącego o jej hrabiowskim pochodzeniu. Przodkowie Kołłątaja przybyli najprawdopodobniej zza Odry, osiedlili się najpierw w Smoleńskiem, skąd przenieśli się na Wołyń. Najpierw byli wyznawcami prawosławia, ale z biegiem czasu przeszli na katolicyzm.
Lata dzieciństwa Hugo spędził w dawnym województwie sandomierskim, gdzie jego ojciec na prawie zastawu objął wieś Nieciesławice. Ojciec Hugona, Antoni, który nie był człowiekiem zamożnym, nie miał możliwości zapewnienia swym dzieciom – oprócz Hugona miał jeszcze dwóch synów – Jana i Rafała, elitarnego wykształcenia.
Pierwsze nauki pobierał Kołłątaj pod okiem matki. Potem uczęszczał do szkoły w Pińczowie, gdzie opiekę nad nim sprawował prywatny guwerner. Szkoła ta, jako jedna z tak zwanych kolonii akademickich, podlegała Akademii Krakowskiej, która kierowała do niej swoich wychowanków na stanowiska nauczycieli i czuwała nad jej programem. Należała do najlepszych szkół typu kolonii akademickich w XVIII wieku. Po jej ukończeniu Kołłątaj zgłosił się do Akademii Krakowskiej, gdzie Wojciech Słupski, nauczyciel matematyki, sprawował nad nim tzw. dozór domowy.
Późniejsze małżeństwo brata Hugona – Jana z zamożną wdową, przesądziło o przyszłości omawianego tu autora. Udzielona przez brata pomoc materialna pozwoliła mu podjąć studia w Akademii Krakowskiej, a potem kontynuować je przez pięć lat w Rzymie. Akademię Krakowską ukończył prawdopodobnie w 1768 roku, uzyskując w osiemnastym roku życia stopień doktora filozofii.
O studiach Kołłątaja, zarówno tych w kraju, jak i za granicą, wiadomo niewiele. Z zachowanych źródeł wiemy jedynie, że po wyjeździe za granicę studiował na początku najprawdopodobniej w Wiedniu, pod kierunkiem znawcy prawa kościelnego, Karola Martiniego. Gruntowne i zasadnicze studia odbył jednak dopiero na uniwersytetach w Rzymie i Neapolu. W Rzymie uzyskał stopień doktora teologii i prawa. Podczas studiów w Italii zetknął się z głównymi osiągnięciami nauki europejskiej, zarówno z dziedziny sztuk pięknych, teorii poezji, jak i z zakresu nauk przyrodniczych, głównie astronomii, chemii i matematyki.
Hugo Kołłątaj prawdopodobnie poznał wówczas twórczość naukową Ferdinanda Galianiego (1728-1787), ekonomisty i filozofa, który zajmował się problemem pieniądza, handlu i teorią wartości, a także prowadził systematyczną korespondencję z encyklopedystami francuskimi, szczególnie z Diderotem i Holbachem. Drugim przedstawicielem myśli społeczno-politycznej, którego poglądy Hugo dobrze poznał w Italii, był jego rówieśnik Gaetano Filangieri.
We Włoszech Kołłątaj został członkiem Instytutu Bonońskiego, a także Zgromadzenia Nauk Wyzwolonych w Rzymie, co spowodowało, że po śmierci Józefa Załuskiego, biskupa kijowskiego, papież Klemens XIV obdarował go jedną z krakowskich kanonii katedralnych. Kanonię tę objął po przyjęciu święceń kapłańskich w 1775 roku i po prymicjach, które miały miejsce 10 stycznia 1776 roku w Dederkałach Wielkich.
Przyjęcie owej kanonii spowodowało zatarg Kołłątaja z biskupem Kajetanem Sołtykiem i podburzoną przez niego kapitułą krakowską. W wyniku wprowadzonej przez Komisję Edukacji Narodowej reformy szkolnictwa, biskup krakowski utracił prawo do sprawowania władzy nad Uniwersytetem Krakowskim, która uprzednio spoczywała w rękach kolejnych biskupów krakowskich, będących jednocześnie kanclerzami uniwersytetu. W wyniku oskarżenia, obejmującego zarzuty: noszenia świeckiego stroju, (co Kołłątaj nazwał „sprawą o popielate pończochy”), o niezachowanie rezydencji (niepojawianie się na ambonie ani przy ołtarzu), a także obwinienia o „grube szalbierstwa” rzekomo popełniane przez niego na probostwach w Mielcu i Krzyżanowicach, jak również związane z dzierżawą Bieńczyc, został skazany pod koniec listopada 1781 roku przez krakowski sąd biskupi na miesiąc rekolekcji w seminarium; pozbawiono go jednocześnie kanonii i wszelkich beneficjów. Co więcej zagrożono mu więzieniem, gdyby nie pojawił się w diecezji. Dnia 7 grudnia 1781 roku, wyrokiem sądu biskupiego na Kołłątaja została nałożona ekskomunika. Ten ostry i radykalny wyrok ówczesnych krakowskich władz kościelnych wywołał oburzenie wielu osób.
Kołłątaj szukał wsparcia u prymasa Antoniego Ostrowskiego i zabiegał o poparcie Komisji Edukacyjnej, wysiłki te jednak na niewiele się zdały. Dopiero po sześciu miesiącach, gdy sprawy zostały wyjaśnione, a bp Sołtyk został zawieszony w czynnościach, sytuacja zmieniła się na korzyść Kołłątaja. Zyskał on poparcie prymasa Michała Poniatowskiego oraz Rady Nieustającej.
Kontrola pracy Kołłątaja, przeprowadzona z ramienia Komisji Edukacyjnej przez Ignacego Potockiego, stała się podstawą jego całkowitej rehabilitacji i spowodowała przywrócenie mu zajmowanego wcześniej stanowiska, gdyż pierwszym skutkiem wyroku sądu biskupiego było zawieszenie Kołłątaja w obowiązkach wizytatora. Dekretem z dnia 15 czerwca 1782 roku prymas Michał Poniatowski przywrócił Kołłątaja na stanowisko kanonika krakowskiego z jednoczesną reaktywacją wszystkich dotychczasowych jego uprawnień. Dnia 25 sierpnia 1782 roku Kołłątaj osobiście pojawił się na posiedzeniu kapituły krakowskiej i przedstawił dekret prymasa. Choć sprawa została zakończona, to kapituła odnosiła się z niechęcią do anulowania wyroku sądowego.
Kolejnym znaczącym epizodem w życiu Kołłątaja były przenosiny do Warszawy, gdzie obracał się w kręgach kościelnych i przebywał w towarzystwie biskupa płockiego Michała Poniatowskiego, przyszłego prymasa i brata króla Stanisława Augusta, który kierował pracami Komisji Edukacji Narodowej. To właśnie za pośrednictwem Michała Poniatowskiego Kołłątaj został zaproszony w roku 1776 do prac Komisji, przedstawiając tam swój Opis stanu Akademii Krakowskiej. Dzięki protekcji Michała Poniatowskiego rozpoczął także Kołłątaj pierwszy okres swojej działalności publicznej w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych, powołanym przez Komisję Edukacji Narodowej w 1775 roku. Komisji Edukacji Narodowej podlegały szkoły główne (akademie), gimnazja, kolonie akademickie i szkoły publiczne. Kołłątaj oddał na jej usługi całe swoje naukowe przygotowanie i nieprzeciętne zdolności organizacyjne.
W ramach swoich zadań podjął reformę Akademii Krakowskiej, chcąc dać w ten sposób podstawę do gruntownej reorganizacji całego szkolnictwa w Polsce. Jako wizytator Komisji rozpoczął swoją pracę wiosną 1777 roku od przejęcia z ramienia tej uczelni jej głównej kolonii, Gimnazjum Nowodworskiego, po czym mimo oporów konserwatywnej profesury, przystąpił do reorganizacji Akademii Krakowskiej – owego „szkieletu przedpotopowego mamuta”, jak złośliwie nazywali ją niektórzy współcześni. Od samego początku zajął się wprowadzeniem w życie nowego programu nauczania w Szkołach Nowodworskich, który miał „definitywnie zerwać” z dotychczasowymi „scholastycznymi” metodami, jak pisze M. Chamcówna, a który w gruncie rzeczy nie był w stanie odejść od głównych, dobrze sprawdzonych założeń owego starego programu.
Po rehabilitacji związanej z biskupem Sołtykiem Rada Szkoły Głównej Krakowskiej powierzyła mu obowiązki rektora na czas od 15 maja 1782 roku, a oficjalnie od 21 października 1783 roku do czerwca 1786 roku. Jako rektor Kołłątaj dokończył dzieła reformy uniwersytetu, powiększył i uporządkował fundusze uczelni, organizując jednocześnie wiele zakładów naukowych.
Jego reformę stanowiła przede wszystkim reorganizacja struktury i gospodarki uczelni, eliminacja bezużytecznych i niepotrzebnych zdaniem Kołłątaja przedmiotów nauczania i wprowadzenie nowych, wartych, jak sądził, głębszego zainteresowania i analizy. Szczególną uwagę poświęcił naukom przyrodniczym i „moralnym”, przyporządkowując ich charakter aktualnym potrzebom kraju. W memoriale O wprowadzeniu dobrych nauk do Akademii Krakowskiej, który został opracowany w 1776 roku, pisał, że nauka moralna, która pod imieniem etyki, ekonomii i polityki znana była we wcześniejszych okresach myśli ludzkiej, traktować powinna o prawie natury, ekonomicznym i politycznym.
Duże znaczenie miało mieć dla Akademii Krakowskiej również usunięcie starych profesorów i przyjęcie na ich miejsce nowych, młodych, dynamicznych i wyznających światopogląd oświeceniowy, a także bardziej niż dawni wykształconych na współczesnych uniwersytetach zachodnich, jak chociażby Jana Śniadeckiego – matematyka i astronoma, Rafała Czerniakowskiego – „ojca chirurgii polskiej”, Jana Jaśkiewicza – wybitnego przyrodnika, czy Antoniego Popławskiego – ekonomisty i pedagoga.
Kołłątaj dokonał także reorganizacji wydziału filozoficznego, który – jako wydział wprowadzający – przygotowywał dla szkół średnich kadrę nauczycielską. Tu również nastąpiła wymiana profesorów na takich, którzy mieli realizować oświeceniowe cele edukacyjne. W wyniku reformy Kołłątaja językiem wykładowym w Akademii stał się język polski. Powołano ponadto katedry nowej filozofii, etyki, matematyki, fizyki, poezji, wymowy, jak również historii naturalnej. Kołłątaj zalecał zastąpienie w nauczaniu metody pamięciowej – metodą rozumową, gdyż w rozumie upatrywał istotę wszelkich ludzkich umiejętności. Wzywał także nauczających do wiązania teorii z praktyką i do uwzględniania w wykładzie wyników najnowszych badań naukowych. Wykłady z nauk ścisłych i przyrodniczych miały być prowadzone w odpowiednio wyposażonych gabinetach naukowych. Z nazwiskiem Kołłątaja wiązane jest w związku z tym powstanie gabinetów fizycznego i chemicznego, laboratorium anatomicznego i obserwatorium astronomicznego oraz klinik uniwersyteckich w Uniwersytecie Krakowskim.
Zmiany przeprowadzone przez Hugona Kołłątaja umożliwiły rozwój tej uczelni, w zakresie edukacji i badań naukowych, odpowiedni do ducha i wyzwań epoki. Wszystkie reformy Kołłątaja zostały zatwierdzone przez Komisję Edukacji Narodowej, która zreformowanej Akademii powierzyła zorganizowanie seminarium nauczycielskiego dla nauczycieli pracujących w szkołach wojewódzkich, a usatysfakcjonowana reformą krakowską, postanowiła na tych samych zasadach zreorganizować Akademię Wileńską.
Zgodnie z planem Kołłątaja powinno nastąpić wzajemne powiązanie i hierarchiczna zależność w relacjach między wszystkimi szkołami, z tym, że na szczycie struktury organizacyjnej szkolnictwa miały stać uniwersytety, nazywane „szkołami głównymi”. Szczegółami wcielania w życie tej wizji miało zająć się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które już wcześniej opracowało projekt przepisów i zasad organizacji szkolnej. Towarzystwo to zajmowało się przede wszystkim opracowywaniem i wydawaniem podręczników dla szkół Komisji Edukacji Narodowej. Dzięki wytężonej pracy specjalistów z różnych dyscyplin naukowych przygotowano 27 podręczników posiadających niewątpliwą wartość dydaktyczną.
Związany ze stronnictwem królewskim; od 1786 był referendarzem litewskim. W Warszawie skupił Kołłątaj wokół siebie grono osób zainteresowanych reformą ustroju (T.A. Ostrowski, S. Małachowski, L. Strasser i in.) oraz zespół radykalnych publicystów, który przeciwnicy nazwali Kuźnicą Kołłątajowską. W tym czasie zbliżył się do opozycji antykrólewskiej, która konsolidowała się w przeddzień Sejmu Czteroletniego 1788–92. Utrwalił ostatecznie swe stosunki z ugrupowaniem Czartoryskich i Potockich, odegrał zasadniczą rolę w uformowaniu się na sejmie i wokół niego stronnictwa „prawdziwych patriotów”. Współtwórca programu stronnictwa, którego tezy wyłożył w wydawanych anonimowo listach do marszałka sejmu S. Małachowskiego (Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka, cz. 1–3 1788–89), uzupełnionych 1790 Prawem politycznym narodu polskiego. W tymże roku przyczynił się do pozyskania Stanisława Augusta Poniatowskiego dla wspólnej akcji reformatorskiej, w szczególności ułożenia Konstytucji 3 maja 1791; Kołłątaj był jednym z jej autorów.
Podjął również ożywioną działalność w ruchu mieszczańskim. Zredagował memoriał miast, który delegaci miast złożyli XII 1789 królowi i dygnitarzom państwowym podczas tzw. czarnej procesji. Był jednym z twórców i przywódców pierwszego w Polsce, zorganizowanego V 1791 stronnictwa politycznego — Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Mimo oporu przeciwników zarzucających mu nadmierny radykalizm, od 1791 był podkanclerzym koronnym. Opierając się na rozwiniętych przez siebie ideach fizjokratów, współtworzył projekt dalszej przebudowy kraju i opracowanie „konstytucji ekonomicznej”, która miała m.in. zmienić położenie chłopów. Oparcie dla Rzeczypospolitej widział Kołłątaj w Prusach i w Wielkiej Brytanii, a także w rewolucyjnej Francji, z której posłem w Warszawie ułożył na wiosnę 1792 projekt przymierza. Jednakże nie wierząc w możliwości obronne Polski, VII 1792 opowiedział się za porozumieniem z Katarzyną II za cenę utrzymania niektórych reform. Złożył akces do konfederacji targowickiej, która go jednak odrzuciła. Na emigracji w Lipsku napisał i ogłosił 1793, wraz z I. Potockim i F.K. Dmochowskim, dzieło O ustanowieniu i upadku konstytucji 3 maja (t. 1–2 1793).
Współuczestniczył w przygotowaniu powstania kościuszkowskiego 1794; współautor aktu powstania, uniwersału połanieckiego, ustawy o nadzieleniu ziemią chłopów biorących udział w powstaniu. W powstaniu kierował wydziałem skarbu w Radzie Najwyższej Narodowej, stał się wówczas rzecznikiem radykalnych reform społeczno-gospodarczych, głoszonych przez tzw. jakobinów polskich; z tej racji określany przez swoich przeciwników „polskim Robespierrem”. Po rzezi Pragi dokonanej przez wojska rosyjskie uszedł z Warszawy — ścigany na mocy decyzji władz rosyjskich, został aresztowany 1794 w Galicji przez Austriaków. Więziony w twierdzy Josefstadt i w Ołomuńcu 1794–1802. Od 1798 członek tajnego Towarzystwa Republikantów Polskich. Po uwolnieniu osiadł na Wołyniu, gdzie do 1806 pracował z T. Czackim nad założeniem liceum w Krzemieńcu. Od 1809 członek TPN w Warszawie. W I 1807 został internowany przez władze rosyjskie i na rozkaz Aleksandra I Romanowa wywieziony do Moskwy, gdzie przebywał do V 1808.
Ostatni okres życia Kołłątaj spędził w Księstwie Warszawskim. W 1811 ogłosił Porządek fizyczno-moralny, dzieło poświęcone zagadnieniom filozofii społecznej; przedstawił w nim koncepcję człowieka opartą na idei „porządku fizyczno-moralnego”, przejętej od francuskich fizjokratów — na tej podstawie zbudował Kołłątaj system etyki i filozofii społecznej, w których akcentował naturalną i konieczną korelatywność uprawnień i zobowiązań człowieka; wiązało się to u Kołłątaja z przekonaniem o celowości „porządku fizyczno-moralnego”, ujmowanego jako naturalna podstawa, a zarazem sankcja harmonii i ładu moralnego w świecie. Traktat Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii (ogłoszony 1842) jest pierwszą w naszej nauce próbą ujęcia koncepcji ewolucyjnych. Zmarł w samotności po długiej i ciężkiej chorobie 28 II 1812 w Warszawie. Został pochowany na warszawskich Powązkach, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w Wiśniowej, gdzie mieszkał jego brat Rafał Kołłątaj.
Cytat: [1] Resovia Sacra. Studia Teologiczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej” t.18-20. ks A. Pociąsk
Hugo Kołłątaj (1750–1812) – polityk i działacz społeczny, ideolog polskiego oświecenia, absolwent uniwersytetu w Krakowie, w następnych latach rektor tej uczelni i jej reformator, od 1775 roku kanonik krakowski, współpracownik Komisji Edukacji Narodowej, lider grupy radykalnych publicystów na rzecz reform (Kuźnica Kołłątajowska), jeden z autorów Konstytucji 3 maja, od roku 1791 podkanclerzy koronny; wobec słabości państwa zwolennik układów z carycą Katarzyną, zgłaszający akces do Targowicy, a w następnych latach współuczestnik przygotowań do insurekcji kościuszkowskiej. Był współautorem uniwersału połanieckiego (1794) – ustawy o nadaniu ziemi tym chłopom, którzy stanąć mieli do powstania. Więziony przez władze zaborcze, po odzyskaniu wolności zorganizował liceum w Krzemieńcu i wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Był m.in. autorem republikańskich Anonima listów kilka (1788–1789) i Prawa politycznego narodu polskiego (1790), dzieła z zakresu filozofii społecznej – Porządek fizyczno-moralny (1811), a także pionierskiej w Polsce pracy z zakresu ewolucji – Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, czyli racjonalistycznie pojęty wstęp do historii (wyd. 1842).
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
