1891-05-26     1973-09-17

Oskar Halecki

Szermierz Wolności

Profesor Oskar Halecki (1891–1973) należy do najbardziej cenionych i najczęściej cytowanych historyków polskich poza granicami kraju. Ze względu na postawę antykomunistyczną, obronę idei federacji o antyrosyjskim nastawieniu czy podnoszenie roli Kościoła znalazł się na indeksie władz PRL, jego powojenne prace nie były przed 1989 rokiem publikowane, a wcześniejszych nie wznawiano.

Imponujący dorobek Haleckiego obejmuje wszechstronny i do dziś niezastąpiony opis dziejów unii jagiellońskiej, próbę określenia miejsca i granic Europy Środkowo-Wschodniej w historii kontynentu. Zaproponował nową chronologię dziejów powszechnych, wprowadzając pojęcia epoki śródziemnomorskiej, europejskiej – tożsamej z dominacją chrześcijaństwa – oraz atlantyckiej. Zawdzięczamy mu także liczne studia poświęcone historii Kościoła.

Urodził się 26 maja 1891 w Wiedniu w rodzinie austro-węgierskiego feldmarszałka, którego przodkowie wywodzili się z polskich Kresów, a jego matką była córka chorwackiego żupana. Wśród swoich przodków po mieczu i po kądzieli miał przedstawicieli wszystkich prawie narodów Europy środkowo-wschodniej. Jeden z przodków, Dymitr Chalecki, był komisarzem królewskim podczas synodu w Brześciu w 1596 roku. Inny przedstawiciel rodu, Jan, był generałem rosyjskim, ale i uczestnikiem Powstania 1863 roku.

Do wieku młodzieńczego Oskar Halecki nie posługiwał się językiem polskim, dopiero odkrycie (a raczej reaktywacja) polskich korzeni przez ojca zaowocowało testamentowym nakazem, by syn podjął studia w Krakowie. Już w 1909 roku ukazały się pierwsze prace młodego historyka. W 1913 roku obronił doktorat, a w 1915 uzyskał habilitację. Błyskawicznie włączył się w debatę publiczną na temat przyczyn upadku Rzeczpospolitej oraz jej miejsca w Europie. Służbie wojskowej stanęła na przeszkodzie wada wzroku, niemniej jednak to w Centralnym Biurze Wydawnictw Naczelnego Komitetu Narodowego, agendzie wspierającej Legiony Piłsudskiego, ukazała się ważna praca Haleckiego o mniejszościach narodowych. Ogłosił podczas wojny kilka innych prac na tematy stosunków narodowościowych i religijnych. Dzięki głębokiej znajomości tych zagadnień oraz biegłej znajomości kilku języków stał się ekspertem delegacji polskiej na konferencję pokojową w Wersalu w 1919 roku. Ogłoszono drukiem kilka memoriałów jego autorstwa, dotyczących zarówno mniejszości narodowych, jak i terytorium państwa polskiego. 

W roku 1919 ukazał się pierwszy, a w kolejnym roku drugi tom fundamentalnego dzieła Haleckiego pod tytułem Dzieje Unii Jagiellońskiej. Federację traktuje tam jako owocny i godny kontynuacji, przynoszący wielkie pożytki projekt polityczny. Analizował go w kategoriach kulturowych, narodowościowych i religijnych podkreślając jego dobrowolność. Naukowa wartość tej pracy przyczyniła się do ugruntowania wyjątkowej pozycji młodego historyka. W 1919 roku powołano Haleckiego na katedrę historii w Uniwersytecie Warszawskim. Pracował tam aż do 1939 roku. Równolegle pełnił odpowiedzialne zadania w Lidze Narodów. Od 1922 był sekretarzem komisji LN ds. współpracy intelektualnej. Współdziałał na tym polu z Albertem Einsteinem, Henri Bergsonem i Marią Curie-Skłodowską, apelował o ścisłą współpracę, wymianę naukowców a także literatury. Zastosował te zasady w praktyce. Był aktywnym i płodnym uczestnikiem wszystkich międzynarodowych zjazdów historyków (Bruksela 1923, Oslo 1928, Warszawa 1933, Zurych 1938, a po wojnie: Paryż 1950, Rzym 1955, Sztokholm 1960 aż po Wiedeń na kilka lat przed śmiercią). W 1927 stworzył Federację Towarzystw Historycznych Europy Wschodniej, na forum której ucierały się poglądy na chronologię oraz miejsce regionu w historii kontynentu. 

W tej właśnie dziedzinie dorobek Haleckiego przyniósł mu międzynarodowe uznanie. Miał znaczący udział w odrzuceniu podziału dziejów w oparciu o ścisłe daty historyczne oraz ustaleniu zakresu europejskiej historii. Za dzieje kontynentu uznawał historię wszystkich europejskich narodów traktowanych jako wyodrębniona wspólnota. Zamiast o starożytności pisał o epoce śródziemnomorskiej, okres od około X wieku aż do wojny 1914–1918 nazwał epoką europejską. Podwójne samobójstwo kontynentu, dokonane w latach 1914–1918 i 1939–1945 sprawiło, że otwarła się nowa epoka, nazwana atlantycką, w której podstawową rolę odgrywają Stany Zjednoczone. Jako zwolennik optymizmu historycznego przyjął pogląd, że cywilizacja europejska może rozwijać się poza Europą, że może być kontynuowana i rozwijana na zachodniej półkuli. Poglądy swe skodyfikował w przełomowej choć niedużej książce Limits and Divisions of European History (1950), tłumaczonej i komentowanej w wielu językach, ale udostępnionej polskiemu czytelnikowi dopiero w 1994 roku. Nie posiada polskiego tłumaczenia równie ważna praca Borderlands of Western Civilization (1952), pierwsza historia Europy Środkowo-Wschodniej, którą autor traktuje jako przedmurze cywilizacji zachodniej. Powtarza w niej argumentację za jasnym wyodrębnieniem Europy Środkowo-Wschodniej. Jego poglądy na tę problematykę można traktować jako pratezę dla wypowiedzi Ojca Świętego Jana Pawła II o dwóch płucach Europy, niezbędnych do jej prawidłowego funkcjonowania. Halecki znany jest także jako autor najpopularniejszego, najdłużej używanego i wznawianego (do czasów Normana Daviesa) podręcznika historii Polski. Pierwsza jego wersja ukazała się po francusku w 1933 roku, kolejna, A History of Poland w roku 1942 i już podczas wojny miała kilka wydań w Ameryce, Europie i Ameryce Południowej. Do dnia dzisiejszego ukazały się co najmniej 24 wydania i przekłady. 

Wybuch II wojny zastał Haleckiego w Szwajcarii, skąd udało mu się przedostać do Paryża, gdzie organizował Polski Uniwersytet na Obczyźnie. Stąd przez Portugalię wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Natychmiast znalazł pracę na znanym Vassar College (1940–1941), ale już wkrótce przeniósł się do kierowanego przez jezuitów uniwersytetu Fordham nieopodal Nowego Jorku, gdzie pozostał aż do przejścia na emeryturę w roku 1961. Jednocześnie wykładał na uniwersytecie Columbia oraz w Montrealu, podróżując pomiędzy tymi miastami. W roku 1942 należał do założycieli Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, traktowanego jako przedłużenie Polskiej Akademii Umiejętności. Był jego dyrektorem (1942–1952), a po śmierci Jana Kucharzewskiego w 1952 został honorowym prezesem. 

Okres wojny to silne polityczne zaangażowanie Haleckiego. Jego pozycja naukowa sprawiała, że stał się reprezentantem opinii w środowiskach intelektualnych i politycznych Ameryki. Znakomitym przykładem jest udział w debacie radiowej ze stycznia 1944 roku na temat stosunków z Rosją, w której znakomicie stawił czoła rosyjskiemu attaché wojskowemu oraz prof. Paresowi, zwolennikowi terytorialnych nabytków Stalina kosztem Polski. Słuchana w całej Ameryce debata (coś na kształt dzisiejszych debat telewizyjnych) zaowocowała lawiną gratulacji od najwybitniejszych Amerykanów i była wspominana przez lata. W złowieszczym, nokautującym argumentacją artykule The Sixth Partition of Poland z 1945 roku dokonywał Halecki analizy zapowiadanego dopiero okaleczenia pierwszego sojusznika Zachodu. Stwierdzał, że jest to pierwszy rozbiór, którego stroną są zachodnie demokracje, w obronie których polski żołnierz krwawił od 1939 roku. W innym studium Post-War Poland (1944) wieszczył potrzebę odbudowania naszego regionu i Europy na bazie federacji. Myślał o czymś na kształt Unii Europejskiej i, co równie ciekawe, nakazywał jej rozszerzenie poza Atlantyk. Postulował budowanie wspólnoty transatlantyckiej. 

Był Halecki jednym z najwybitniejszych historyków Kościoła, cieszył się uznaniem papieży od Piusa XII aż do Pawła VI. Na wielkiej akademii w Watykanie z okazji Millenium Chrztu Polski wygłosił wspaniałą prelekcję, zamieszczoną potem w „Osservatore Romano” i wydaną w formie broszury. Bronił stolicy apostolskiej przed atakami za rzekome zaniechania podczas II wojny, udowadniając, jak wielu prześladowanych, w tym Żydów, udało się wówczas dzięki papieżowi uratować. Przez ponad 50 lat pracował nad postulacją Jadwigi Andegaweńskiej. Ostatnią wersję dużej biografii, wydanej ostatecznie dopiero w 1991, poprawiał na łożu śmierci. Przypisywał tej postaci ogromną rolę w chrystianizacji wschodniej części kontynentu i dowodził ponadczasowego znaczenia. Podobnie w odniesieniu do Władysława Warneńczyka, którego dzieje opisywał w kilkunastu odsłonach. Był autorem biografii Piusa XII i wielu prac dotyczących Kościoła. Chrześcijaństwo uważał za osnowę i kręgosłup cywilizacji europejskiej, biadał, że już podczas rewolucji francuskiej 1789 roku podcięto korzenie stanowiące o jej tożsamości. Jego poglądy oraz zaangażowanie w sprawy Millenium irytowały Władysława Gomułkę, komentowano je negatywnie w „Nowych Drogach”, nie było mowy o publikacji książek Haleckiego czy jego wizycie w kraju. 

Ogromną rolę w pracy Haleckiego odgrywała akcja odczytowa. Obliczono, że wystąpił na 81 uniwersytetach i college’ach w Ameryce, Kanadzie i Meksyku, wykładał w College of Europe w Brugii i w rzymskim Gregorianum. Mówił z pamięci, swobodnie żonglując językami, jednocześnie dbając o klarowność i długość wystąpienia. Był, jak napisano po jego śmierci (19 września 1973), historykiem unii i federacji, obrońcą Kościoła i sprawy polskiej. Sam Halecki nieświadomie zaprojektował swoje miejsce w historii podczas wykładu wygłoszonego na 200-lecie uniwersytetu Columbia (1954). Jego tytuł Polish Scientist – Soldier of Liberty należałoby dziś przetłumaczyć: Oskar Halecki – historyk polski – Szermierz Wolności.