Benedykt Dybowski

Ojciec polskiej limnologii

Benedykt Dybowski urodził się 30 kwietnia 1833 r. w Adamczynie (okolice Mińska, obecnie Białoruś). Zmarł 30 stycznia 1930 roku we Lwowie (obecnie Ukraina). Był słynnym polskim przyrodnikiem, podróżnikiem i odkrywcą. Zasłynął jako badacz fauny jeziora Bajkał a także Kamczatki i południowej Azji, jeden z ojców polskiej limnologii.

„Kilka tygodni z rzędu przebywaliśmy na lodzie jeziora bez namiotu, nocowaliśmy, ścieląc posłanie na powierzchni śniegów i lodów. Wróciliśmy do Kułtuka z obrzękłymi twarzami, z popękanymi ustami i z czerwonymi oczami” (Benedykt Dybowski)

Wczesne lata

Benedykt Dybowski urodził się w rodzinie szlacheckiej (herb Nałęcz)jako jedno z sześciorga dzieci Jana Dybowskiego i Salomei z Przesieckich. Dorastał w folwarku dzierżawionym przez jego dziadków (ze strony matki) w Adamczynie. Sama rodzina Dybowskich wywodzi się z Kujaw, ze wsi Dybów pod Toruniem. Już od wczesnego dzieciństwa wykazywał duże zainteresowanie przyrodą. Początkowo uczył się w domu, lekcji udzielało mu zarówno starsze rodzeństwo jak i korepetytor. W 1848 po zdaniu odpowiedniego egzaminu został przyjęty do III klasy gimnazjum w Mińsku. W roku 1853 Benedykt Dybowski zdaje egzamin maturalny.

Wykształcenie

Po zdaniu matury wstępuje na Wydział Medyczny Uniwersytetu w Dorpacie (Estonia). Mimo że studiuje medycynę, pogłębia także swoją wiedzę przyrodniczą, w tym czasie wielu uniwersyteckich wykładowców to znani europejscy przyrodnicy. Benedykt Dybowski jest dobrym studentem, a jednak w maju 1857 roku zostaje relegowany z uczelni za sekundowanie w pojedynku. Po tym wydarzeniu studiuje we Wrocławiu (do 1858 roku) i w Berlinie, gdzie obok medycyny studiuje paleontologie i biologię. Tam też w 1860 roku uzyskuje tytuł doktora medycyny i chirurgii, pisząc prace o determinacji płci wśród pszczół. Rok wcześniej czyta rozprawę Karola Darwina, stając się zwolennikiem jego teorii o powstawaniu gatunków. Tu też wydaje swoją pierwsza pracę naukowa, o odkrytym przez siebie gatunku drobnego skorupiaka. Rok później (1861) wraca na uniwersytet w Dorpacie gdzie nostryfikuje dyplom, przedstawiając pracę doktorską o rybach karpiowatych Inflant. Praca ta obok drugiego już doktoratu, przynosi mu uznanie jako znakomitemu badaczowi.

Praca i pasja

Wydarzenia polityczne miały ogromny wpływ na wychowanego w patriotycznej rodzinie Dybowskiego. Wkrótce za udział w manifestacji w katedrze wileńskiej trafia na krotko do więzienia. Wydarzenie to przekreśla objęcie przez niego katedry zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim (sprzeciw władz austriackich). Jeszcze w 1862 roku obejmuje stanowisko adiunkta w katedrze zoologii i anatomii porównawczej w Szkole Głównej Warszawskiej. Jego wykłady cieszą się dużą popularnością, a on sam angażuje się działalność niepodległościową. W trakcie powstania styczniowego w 1893 roku zostaje komisarzem Rządu Narodowego na Litwę i Białoruś. Wydarzenie to nie uszło uwadze władz zaborczych, 16 marca 1894 roku zostaje aresztowany i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Od stryczka ratuje go jedynie wstawiennictwo zoologów niemieckich, dzięki czemu wyrok śmierci zostaje zamieniony na 12 lat zesłania.

Tak zaczyna się najsłynniejszy etap życia Benedykta Dybowskiego. Do Irkucka dotarł w grudniu 1864 roku, nie załamawszy się zsyłką wertuje publikacje na temat jeziora Bajkał – według rosyjskich naukowców z bardzo ubogą fauną. Dybowski już wtedy miał odmienne zdanie na ten temat, jednak swoje badania Bajkału mógł rozpocząć dopiero cztery lata później, w 1868 roku. Osiedla się wtedy we wsi Kułtuka, położonej nad Bajkałem. Wraz ze współpracownikiem, Wiktorem Godlewskim rozpoczyna żmudne badania fauny i flory jeziora. A wszystko przy braku sprzętu badawczego, w ekstremalnych warunkach pogodowych, często przy mrozie dochodzącym do 40 stopni.

Zamiłowanie do przyrody i pasja badawcza zaowocowały rzetelnym i systematycznym prowadzeniem badań i obserwacji a te z kolei sensacyjnymi odkryciami. Uczeni wykonują m.in. 79 przerębli co 100 metrów, łowiąc w nich różne organizmy wodne – a zatem niemal 8 kilometrów od brzegu. Wkrótce świat zawdzięcza Dybowskiemu poznanie kilkudziesięciu nowych zwierząt, m in. skorupiaków, ryb, mięczaków i gąbek słodkowodnych. Część zbiorów Dybowski i Godlewski opracowują samodzielnie, część jest wysyłana do Berlina, Lwowa i Krakowa, gdzie badają je sławni przyrodnicy. Uczony nie ogranicza się tylko do badania Bajkału, już w 1898 roku uczestniczy w ekspedycji generała Skałkowa, badając kraj Amurski, Usuryjski i Nadmorski i dociera do wschodnich wybrzeży Azji. Następnie kontynuuje wyprawy na Zabajkale, dokładnie opisując tamtejsza florę, faunę a także czyniąc szereg obserwacji etnograficznych. W roku 1871 uczony bada jezioro Chubsuguł w Mongolii. Rok później uczestniczy w trzyletniej wyprawie wzdłuż Amuru i Arguni, badając kraj Nadmorski i docierając w końcu do Władywostoku.
W końcu w 1976 dzięki staraniom Towarzystwa Geograficznego i Akademii w Petersburgu, Dybowski uzyskuje pozwolenie na powrót do kraju, gdzie zjawia się rok później. Entuzjastycznie witany, dzięki relacjom z jego odkryć jakie ukazywały się w prasie. Jednak nie znajduje tu dla siebie miejsca: na uniwersytetach nie ma miejsca dla uczonego o takiej sławie, ponadto wzmaga się rusyfikacja a Dybowski jest polskim patriotą. W końcu dzięki poparciu przyjaciół w listopadzie 1978 roku uzyskuje stanowisko lekarza rządowego w Pietropawłowsku na Kamczatce. Podlega mu obszar większy niż Polska, zamieszkały przez kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Pracuje tu z pełnym zaangażowaniem, organizując od podstaw opiekę medyczną często opierając się wyłącznie na własnych środkach i pomysłowości.

Kamczatka zawdzięcza mu m in. wprowadzenie szczepień ochronnych przeciw ospie wśród tubylców czy też budowę kilku szpitali dla trędowatych. To jednak nie wszystko, Dybowski energicznie zabiera się za poprawę sytuacji ludów dalekowschodnich, traktowanych po macoszemu przez Rosję. Na Kamczatkę sprowadza nie tylko europejskie warzywa ale i zwierzęta hodowlane. Sprowadza tu m in. za własne fundusze kozy czy króliki (te ostatnie aż z USA) i obdarowuje nimi tubylców, co w wymiarze kilku lat owocuje znaczną poprawą ich sytuacji. Na wyspę Beringa sprowadza konie, ucząc Aleutów obok ich hodowli także jazdy konnej i z zaprzęgiem. Jego największą zasługą jest jednak sprowadzenie tutaj reniferów, za 15 sztuk tych zwierząt wraz z transportem płaci kilkaset rubli, sporą część z własnej kieszeni. Reny te rozmnożyły się tak, że niespełna 20 lat później ich populacja liczy kilka tysięcy sztuk. Zwierzęta te znacznie wzbogaciły menu miejscowych, którzy jeszcze dziś z wdzięcznością wspominają Dybowskiego, uwieczniając go zresztą w legendzie. Zresztą do dziś na wyspie Beringa jest Góra Dybowskiego - a nazwę taką nadała jej rdzenna, wtedy jeszcze niepiśmienna ludność wyspy.

W 1984 po powrocie z Kamczatki, Dybowski obejmuje katedrę zoologii na uniwersytecie Lwowskim. Pracuje tu, publikując kolejne prace naukowe i pomnażając zbiory miejscowego muzeum przyrodniczego kolejne 22 lata. W 1906 roku przechodzi na emeryturę, dalej porządkując zbiory naukowe placówki. Przygotowania kolejnej wyprawy nad Bajkał przerywa wybuch I wojny światowej. Dybowski umiera 30 stycznia 1930 roku we Lwowie, w wieku 97 lat. Pochowany na „górce powstańców styczniowych" na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

Osiągnięcia

Nie sposób przecenić zasług Dybowskiego. Przyczynił się nie tylko do odkrycia dla świata jeziora Bajkał czy też znacznych różnic w faunie pomiędzy wschodnią i zachodnia Syberią. Opisał i sklasyfikował setki nowych organizmów, wśród nich wiele endemitów występujących tylko na tym terenie. Jako uważny obserwator i humanista doskonale opisał życie szeregu plemion zamieszkujących daleki wschód Rosji. To na podstawie materiałów dostarczonych przez Dybowskiego powstał np. „Słownik narzeczy ludów kamczackich”. Za badania wschodniej Syberii otrzymał m in. złoty medal Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu.

Dziś zbiory zebrane przez Dybowskiego są ozdobą kilku muzeów. Muzeum Etnograficzne w Krakowie zawdzięcza mu np. około 150 bezcennych eksponatów, wśród nich: ubrania z futer, uprzęże, harpuny czy też modele domów, kajaków i łodzi wykonane dla Dybowskiego przez rdzenną ludność Kamczatki.Na bazie części jego zbiorów, w 1884 roku powstaje muzeum zoologiczne na Uniwersytecie we Lwowie. Dybowski przekazuje tam szereg eksponatów zoologicznych z Kamczatki, Bajkału, wschodniej Syberii i południowej Rosji. Do najcenniejszych należy np. głowa morsa którego osobiście złapał czy też kompletny szkielet krowy morskiej (Hydrodamalis gigas) który podarowali mu mieszkańcy wysp Beringa w 1904 roku. Do dziś to prawdopodobnie jedyny kompletny szkielet tego zwierzęcia, wytępionego do 1768 roku. Zbiory przyrodnicze, antropologiczne i etnograficzne opracowane przez Dybowskiego zasiliły także muzea w Warszawie, Kijowie, Moskwie i w Irkucku.

Świat zawdzięcza mu opis ponad 400 gatunków zwierząt zamieszkujących Bajkał, o tym jeziorze napisał przeszło 43 prace naukowe. Uznawany za jednego z ojców polskiej limnologii (nauka zajmująca się badaniem zbiorników śródlądowych). W sumie opublikował przeszło 350 prac (artykuły, rozprawy naukowe, antropologiczne, społeczno-polityczne i pamiętniki), wiele z nich wydano od razu w językach jakimi się posługiwał (polski, rosyjski, niemiecki, francuski).

Jednak największą sławę przyniosły mu odkryte gatunki, m in.: 116 gatunków skorupiaków, 30 gatunków mięczaków, 18 gatunków ryb a także nowego podgatunku jelenia, dziś nazwanego jego imieniem (Cervus nippon hortulorum). Na podstawie zebranych przez niego okazów jego brat Władysław, opisuje kolejnych 88 gatunków mięczaków i 9 gatunków gąbek. Ale nie tylko on, np. sławny ornitolog Władysław Taczanowski na podstawie okazów przesłanych przez Dybowskiego opracowuje faunę ptaków Syberii wschodniej, gdzie opisuje 434 gatunki ptaków (w tym 80 wcześniej nieznanych lub nie notowanych na Syberii). Do dziś ponad gatunków 100 zwierząt i roślin nazwano imieniem Dybowskiego, ponadto stację naukową nad Bajkałem, jedną z wysp Komandorskich a także szczyt i łańcuch górski na Kamczatce.