Benedykt Dybowski napisał o nim: "Sława jego imienia opromienia blaskiem męczeńskim cierniową koronę narodu, z którego łona wyszedł". 12 lutego 1833 r. w Krzemieńcu urodził się Aleksander Czekanowski, geolog, geograf, badacz Syberii, na którą trafił jako zesłaniec po Powstaniu Styczniowym; na jego cześć jedno z górskich pasm w Jakucji nazwano Górami Czekanowskiego.
Ojciec jego Wawrzyniec pracował tu w Liceum założonym przez Tadeusza Czackiego, był zamiłowanym entomologiem i zbieraczem owadów. Matka z domu Gastell, córka profesora Uniwersytetu Wileńskiego, odumarła Aleksandra we wczesnym dzieciństwie, a opiekowała się nim prócz ojca, zaprzyjaźniona rodzina wybitnego przyrodnika, wykładowcy Liceum Krzemienieckiego, a następnie profesora botaniki uniwersytetu w Kijowie Wilibalda Bessera.
Czekanowski ukończył w 1850 r. gimnazjum i w siedemnastym roku życia wstąpił na Wydział Medyczny Uniwersytetu Kijowskiego. Uniwersytet ten opierał się w znacznej mierze na zespole pracowników naukowych, bibliotece i zbiorach wywiezionych po upadku powstania listopadowego z Krzemieńca i Wilna, a polscy studenci stanowili poważną część pobierających w nim naukę. Nie interesowała go jednak medycyna, ale nauki przyrodnicze, a zwłaszcza geologia. W roku 1855 Czekanowski przeniósł się do Dorpatu, gdzie w ciągu dwóch lat przerobił pełny kurs wydziału mineralogicznego. Na Uniwersytecie w Dorpacie poznał ludzi, z którymi los zetknął go w latach późniejszych. Byli to B. Dybowski oraz Inflantczyk F. Szmidt. Tak w czasie studiów w Kijowie i Dorpacie, jak i w późniejszym okresie pracy zawodowej, Czekanowski z zapałem prowadził obserwacje terenowe i gromadził zbiory przyrodnicze, głównie paleontologiczne z syluru Podola. Kolekcję ryb pancernych pochodzących z tych zbiorów opracował i opublikował następnie wybitny paleontolog dorpacki Fryderyk Szmidt. W roku 1857 wrócił do Kijowa, gdzie zajął się oznaczeniami i ułożeniem uniwersyteckich zbiorów paleontologicznych.
W 1863 roku A. Czekanowski został aresztowany za działalność konspiracyjną i zesłany na Sybir. Mimo niezwykle trudnych, nieludzkich warunków transportu nawet w czasie wędrówki etapami nie zaniechał obserwacji przyrodniczych. Z korka od karafki, który oszlifował, wykonał szkło powiększające, a we własnoręcznie wykonanych pudełkach gromadził okazy owadów dla przebywającego już na Syberii zoologa B. Dybowskiego. Na punkcie etapowym w Tomsku Czekanowski zapadł na tyfus i dopiero wiosną 1865 r. mógł wędrować dalej na miejsce katorgi za Bajkał. W kwietniu 1866 r. wyrok jego został złagodzony z katorgi na osiedlenie w Paduniu w okolicy Irkucka. Mimo nawrotów nie wyleczonej choroby od początku pobytu na Syberii, w katordze, a następnie pozostając w kompletnej nędzy i pracując fizycznie u syberyjskich chłopów, nie ustawał w gromadzeniu materiałów i obserwacji przyrodniczych. W tym okresie wspomagali go w pracy jedynie inni polscy przyrodnicy - zesłańcy Benedykt Dybowski i Władysław Godlewski. Z końcem 1867 r., w czwartym roku pobytu na Syberii, dzięki pomocy F. Szmidta Czekanowski uzyskał pozwolenie na zamieszkanie w Irkucku.
Kontakt nawiązany z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym zmienił jego sytuację na nieco korzystniejszą. Towarzystwo nabyło gromadzone przezeń zbiory entomologiczne i umożliwiło mu badanie geologiczne w rejonie jeziora Bajkał i na innych obszarach guberni irkuckiej. Wyniki swych badań Czekanowski publikował w wydawnictwach towarzystwa, tam też wydał w 1874 r monograficzne opracowanie budowy geologicznej badanych rejonów, liczące ponad 500 stron i opatrzone mapą geologiczną. Z terenów Syberii, w tym okresie, najsłabiej poznane były obszary leżące na północy, w dolnym biegu wielkich rzek syberyjskich. Dla uzupełnienia obrazu budowy geologicznej Wyżyny Środkowosyberyjskiej Czekanowski postanowił wykonać obserwacje i na tych, dziewiczych pod względem badań naukowych obszarach. Przy poparciu F. Szmidta uzyskał w Rosyjskim Towarzystwie Geograficznym zatwierdzenie planów i środki na organizację wypraw badawczych. W latach 1873-1875 poprowadził trzy takie wyprawy, przy tym dwie pierwsze finansowało Towarzystwo, trzecią zrealizował na własny koszt. Trasy wypraw prowadziły dolinami rzek Dolna Tunguzka, Oleniok i Lena i wyniosły łącznie ponad 25 000 km. Wraz z niewielką, paruosobową grupą towarzyszy i pomocników, Czekanowski częściowo płynąc na łodziach, a częściowo podróżując lądem, wierzchem lub saniami zaprzężonymi w reny, wykonywał podstawowe badania fizjograficzne, pomiary i zdjęcia kartograficzne oraz gromadził okazy geologiczne, botaniczne i zoologiczne. Praca przebiegała w bardzo trudnych warunkach.
Wyniki prac zesłańca przyniosły mu wysokie uznanie w środowiskach naukowych. Otrzymał w 1870 r. złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego za osiągnięcia w geologicznych badaniach guberni irkuckiej, a w 1875 r. Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Paryżu przyznał złoty medal jego mapie wschodniej Syberii. Dzięki swym badaniom Czekanowski zyskał ogromną sławę, co ułatwiło Towarzystwu Geograficznemu uzyskanie amnestii dla dzielnego Polaka.
Po dwunastu latach pobytu na Syberii zesłany na lat sześć Czekanowski uzyskał zezwolenie na wyjazd i zamieszkanie w Petersburgu, w marcu 1876 r. rozpoczął pracę jako kustosz w Muzeum Geologicznym A. N., obecnie już zlikwidowanym. Rozpoczął opracowanie odkrytych przez siebie skamieniałości triasowych. W związku z tym w lecie tego roku uzyskał pozwolenie na wyjazd do Sztokholmu dla zapoznania się z materiałami ze Spitsbergenu. Po powrocie ze Skandynawii otrzymał również zezwolenie na krótki wyjazd do rodzinnego Krzemieńca. Po odwiedzeniu Krzemieńca wrócił do Petersburga i 30 października 1876 r. w stanie silnej depresji psychicznej popełnił samobójstwo, przyjmując truciznę.
Ten wielki uczony i badacz pozostawił bogatą spuściznę. Prace jego dały podstawy dalszym badaniom i innym pracom naukowym. Jego poświęcenie nie zostało zapomniane - inni badacze nadawali licznym skamieniałościom nazwy pochodzące od imienia naszego uczonego. Nadto jego imieniem została nazwana jedna z gór za Bajkałem oraz pasmo górskie nad dolnym Olenokiem. Dybowski napisał: "Sława jego imienia opromienia blaskiem męczeńskim cierniową koronę narodu, z którego łona wyszedł".
Aleksander Piotr Czekanowski W DZIALE HISTORIA - KULTURA PAI
POLONIJNA AGENCJA INFORMACYJNA - KOPIOWANIE ZABRONIONE.
NAPISZ DO REDAKCJI - PODZIEL SIĘ WIADOMOŚCIĄ
Wyjątkiem jest uzyskanie indywidualnej zgodny redakcji, wówczas zgodnie z prawem autorskim należy podać źródło:
Polonijna Agencja Informacyjna, autora - jeżeli jest wymieniony i pełny adres internetowy artykułu
wraz z aktywnym linkiem do strony z artykułem oraz informacje o licencji.
