POLONIJNA AGENCJA INFORMACYJNA

Polska

2024-04-03 DELEGATURA MINISTERSTWA PRACY I OPIEKI SPOŁECZNEJ POLSKIEGO RZĄDU

3 kwietnia kwietnia 1942 roku w Teheranie powstała Delegatura Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej Polskiego Rządu, której celem było niesienie pomocy m.in. polskim uchodźcom z ZSRS, którzy ewakuowali się wraz z Armią Polską na Wschodzie.

24 marca 1942 r., rozpoczął się pierwszy etap ewakuacji Polaków ze Związku Sowieckiego. W kolejnych miesiącach do Iranu wyjechało ponad 115 tys. osób, w tym ok. 78,5 tys. żołnierzy oraz 37 tys. cywilów. Dla większości była to jedyna szansa na przeżycie. Generał Władysław Anders uważał, że była to jedyna szansa na ocalenie "pozostanie w Rosji musi skończyć się dla wszystkich Polaków całkowitą zagładą”.

Ewakuowana grupa uchodźcza z ZSRR do Iranu została skoncentrowana w Teheranie, Isfahanie, Ahwazie. Wraz z ich pojawieniem się rząd emigracyjny powołał Delegaturę Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, w ramach którego działał Referat Szkolno-Oświatowy. Zapewnienie możliwości edukacji w trudnych warunkach stało się wyzwaniem polityków Stronnictwa Ludowego, które stanowiło grupę dominującą wśród polonijnej sceny politycznej Iranu.

Wyjście z "nieludzkiej ziemi"

Po zbrojnej agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 r. mieszkańcy okupowanych i anektowanych przez ZSRR wschodnich ziem II Rzeczypospolitej poddani zostali brutalnym represjom. Do czerwca 1941 r. ok. 475 000 obywateli II Rzeczypospolitej dostało się w tryby radzieckiego systemu terroru (skazani i zesłani do obozów pracy przymusowej, jeńcy wojenni, wcieleni do Armii Czerwonej, wywiezieni do pracy w radzieckich fabrykach i kopalniach).

Wśród nich było ok. 320 000 osób (w literaturze przedmiotu różne dane), które w wyniku masowych deportacji trafiły do odległych łagrów w Syberii i Kazachstanie. Po napaści Niemiec na ZSRR, 30 lipca 1941 r. został podpisany układu pomiędzy Polską i ZSRR (układ Sikorski-Majski), który przewidywał powstanie armii polskiej w ZSRR pod dowództwem polskim. Dowódcą Polskich Sił Zbrojnych Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie mianował gen. Władysława Andersa, więzionego od jesieni 1939 r. przez NKWD w Moskwie na Łubiance.

Do punktów zbiorczych koło Saratowa i Buzułuku zaczęli masowo przybywać ze wszystkich stron Związku Sowieckiego Polacy zwalniani (na mocy „amnestii” z sierpnia 1941 r.) z łagrów, więzień i miejsc zesłania. Wraz z ochotnikami do Armii Polskiej przybywały ich rodziny i inni cywile. Coraz więc poważniejsze stawały się problemy aprowizacyjne. Tymczasem Sowieci nie tylko nie zwiększali przydziałów żywnościowych dla polskiego wojska, ale je obniżali. Zaś żołnierze tymi głodowymi porcjami dzielili się jeszcze z ludnością cywilną. W obozach panował wręcz głód. Wiele osób zmarło z wycieńczenia, zimna i chorób.

Na początku 1942 r. cała armia Andersa została przebazowana do środkowoazjatyckich republik ZSRR, gdzie panowała wówczas epidemia tyfusu, która pochłonęła dalsze ofiary. Jednocześnie władze sowieckie zażądały od gen. Andersa skierowania na front nieprzygotowanych jeszcze do walki polskich oddziałów. Anders zdecydowanie odmówił i rozpoczął starania o ratowanie żołnierzy i ludności cywilnej poprzez ewakuacje jej do Iranu. Prawdopodobnie w związku z poprawą sytuacji militarnej ZSRR Stalin wyraził na to zgodę, gdyż pozbył się tym samym niechcianego sojusznika na froncie wschodnim. Łącznie w czasie ewakuacji przeprowadzonych w 1942 r. do Iranu przybyło ponad 116 000 osób, w tym ok. 40 000. ludności cywilnej. Wśród ewakuowanych było niemal 18 000 dzieci, dla których wyjazd do Iranu był prawdopodobnie jedynym ratunkiem przed śmiercią na „nieludzkiej ziemi”.

Znaczna część polskich wychodźców przybyła do Iranu od strony Morza Kaspijskiego, przez port Bandar Pahlawi (obecnie Anzali). Tak wspomina to jedna z ocalałych osób. Wyczerpani ciężką pracą, chorobami i głodem, prawie nierozpoznawalni jako ludzie, zeszliśmy ze statków w porcie Pahlavi (Anzali). Tam razem uklękliśmy rzędami na piasku plażowego wybrzeża by ucałować ziemię Perską. Były nas tysiące, uszliśmy z Sybiru i byliśmy wolni. Doszliśmy do naszej upragnionej "Ziemi Obiecanej"." (Helena Wołoch, Moje wspomnienia. Sovest, Kotlas 1998).