Gdy w 1572 roku zmarł ostatni z Jagiellonów król Zygmunt August, nie pozostawiając następcy, Rzeczpospolita została zmuszona do wymyślenia sposobu wyłonienia nowego władcy. Tym problemem zajął się oczywiście Sejm.
W styczniu 1573 r. sejm konwokacyjny w Warszawie ustanowił generalne zasady przyszłej wolnej elekcji. Przede wszystkim uchwalił, że odtąd na elekcji króla będzie obowiązywać zasada „viritim”, czyli uczestniczyć będzie mógł osobiście każdy szlachcic, a głosy będą liczone indywidualnie; że „interrexem” będzie prymas, czyli arcybiskup gnieźnieński, będzie on przewodniczył elekcji, mianował i koronował elekta. Marszałek, rywal arcybiskupa do funkcji „interrexa”, będzie ogłaszał zwycięzcę – nowo wybranego króla. Na koniec sejm przyjął dokument, który miał zagwarantować wolność i pokój religijny, akt konfederacji warszawskiej.
Pierwszą elekcję wyznaczono na kwiecień roku pańskiego 1573 a odbyć się miała we wsi Kamień opodal Warszawy. Zainteresowanie elekcją wykazała w większości szlachta mazowiecka. Najmniejsze zaś województwa poznańskie i kaliskie - po kilku posłów. Obecnie szacuje się, że łącznie do Kamienia przybyło około 7 tysięcy wyborców, co przy poprzednich ilościach spotykanych w historycznych opracowaniach - 40 tysięcy szlachty - wydaje się być umiarkowaną reprezentacją.
Ilu by ich nie było, 5 kwietnia 1573 roku na zamku w Warszawie zebrał się Senat radząc „jakim sposobem zacząć ten akt chwalebny elekcyi”. Kolejnego dnia wszyscy stawili się na polu elekcyjnym, pogrupowani według województw, na środku zaś postawiono tzw. "szopę" w której obradował Senat.
Zapędy senatorów do podejmowania decyzji wyłącznie we własnym gronie szybko utemperowano i delegacje województw włączyły się do przesłuchań przedstawicieli pretendentów, relacjonując później to co usłyszeli pozostałym, którzy uczestniczyć z przyczyn obiektywnych nie mogli.
Ponieważ nie było jeszcze gotowego wzorca obrad można przyjąć, że do 14 kwietnia ustalano zasady i sprawdzano je w praktyce. Zasadniczy Sejm elekcyjny rozpoczął się po przybyciu szlachty litewskiej.
Podejmowanie decyzji i liczenie głosów zajęło kolejne trzy tygodnie by 9 maja okazało się, że wygrał kandydat francuski, książę Henryk Walezy, brat króla Francji Karola IX.
Sejm przygotował też dwa dokumenty: tzw. artykuły henrykowskie (zbiór zasad ustrojowych demokracji szlacheckiej) i „pacta conventa” (indywidualne zobowiązania nowego monarchy) zabezpieczające przed ewentualnymi zapędami autokratywnymi nowego monarchę. „Jeśli nie przysięgniesz, nie będziesz panował” – te słowa miał usłyszeć Henryk Walezy od polskiego poselstwa.
A kim był wybrany Henryk Walezy, syn króla Francji Henryka II Walezjusza i Katarzyny Medycejskiej, najkrócej panujący ze wszystkich władców Polski czasów nowożytnych? Na naszych ziemiach przebywał jedynie 5 miesięcy i uciekł, aby zostać królem Francji.
Kampanię wyborczą na rzecz francuskiego księcia przeprowadził w Polsce, wysłany z Francji na czele specjalnego poselstwa, biskup Walencji Jean de Monluc, który wskazywał na wszechstronne zalety Walezjusza. W zachwalaniu cnót i przyszłych działań dla dobra Rzeczypospolitej pominął co prawda udział księcia Henryka w rzezi hugenotów w noc św. Bartłomieja 24 sierpnia 1572 r. ale taka już logika agitacji. Chociaż to akurat w Polsce słynącej ze swobód religijnych mógł być ważny aspekt życiorysu. Tak czy inaczej Walezy wygrał z głównym rywalem – arcyksięciem Ernestem Habsburgiem i 11 maja 1573 r. został ogłoszony królem Polski i Litwy. Zaakceptował tym samym zagwarantowanie tolerancji religijnej, respektowanie prerogatyw sejmu i senatu czy możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi łamiącemu prawa i przywileje, przymierze Francji z Polską, francuską pomoc wojskową, wszczęcie wojny z Moskwą i utworzenie floty na Bałtyku.
Do Polski przybył we własnej osobie pod koniec stycznia 1574 r. Podczas sejmu koronacyjnego okazało się, że ma własne plany polityczne w Rzeczypospolitej – chodziło zwłaszcza o złamanie zaprzysiężonych zobowiązań i wprowadzenie, na wzór francuski, silnej władzy monarszej - oparcie się króla na partii katolickiej, odsunięcie od życia publicznego różnowierców, ograniczenie roli szlachty, zwłaszcza posłów ziemskich, a oparcie się na nielicznych, ale oddanych jednostkach czy rodzinach. To nas dziwić akurat nie powinno, bo znamy takie zachowania - co innego przed wyborami, co innego po.
Tymczasem we Francji otworzyła się dla Walezego droga do korony i Katarzyna Medycejska planowała powrót Henryka do Paryża. Kiedy na Wawel dotarła wiadomość o śmierci Karola IX, który zmarł 30 maja 1574 r., Walezy wiedział, że Polacy nie pozwolą mu na wyjazd do Francji. W związku z tym król zdecydował się uciec potajemnie, aby zdobyć po bracie tron we Francji. Henryk Walezy uciekł w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 r.
Po pewnym czasie nikt już nie miał złudzeń co do powrotu króla. W maju 1575 r. na zjeździe w Stężycy podjęto decyzję o zwołaniu kolejnego sejmu elekcyjnego. Faktyczne panowanie Walezego dobiegło końca, chociaż formalnie nigdy nie doszło do jego detronizacji.
Pierwsza wolna elekcja w DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI
POLONIJNA AGENCJA INFORMACYJNA - KOPIOWANIE ZABRONIONE.
NAPISZ DO REDAKCJI - PODZIEL SIĘ WIADOMOŚCIĄ
Wyjątkiem jest uzyskanie indywidualnej zgodny redakcji, wówczas zgodnie z prawem autorskim należy podać źródło:
Polonijna Agencja Informacyjna, autora - jeżeli jest wymieniony i pełny adres internetowy artykułu
wraz z aktywnym linkiem do strony z artykułem oraz informacje o licencji.
Projekt w 2023 roku dofinansowany ze środków Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
w ramach konkursu Polonia i Polacy za Granicą 2023
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
