W międzywojennym Wilnie mieszkało blisko 50 tys. Żydów, którzy stanowili prawie 1/3 wszystkich mieszkańców. W mieście ulokowanych było ponad sto synagog i domów modlitwy. Istniała sieć szkół powszechnych i gimnazjów, w których językiem wykładowym był jidysz. Uczono także hebrajskiego. W 1925 r. powstał Żydowski Instytut Naukowy YIVO (ul. Wiwulskiego 18). Żydzi mieli własne kluby sportowe oraz boisko przy ulicy Krupniczej. Przy Pohulance 18 mieścił się żydowski dom kultury, a także Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich. Większość wileńskich Żydów zajmowała się rzemiosłem i drobnym handlem. Mieszkała w zwartym skupisku między ulicami Zawalną, Wielką i Trocką.
W stosunkach polsko-żydowskich niejednokrotnie dochodziło do napięć. Wstęp na uniwersytet nie był dla Żydów ograniczony, ale nastawieni nacjonalistycznie polscy studenci domagali się separacji Żydów na uczelni, zredukowania ich liczby, a nawet całkowitego wykluczenia. 10 listopada 1931 r. doszło do bójki między studentami polskimi i żydowskimi, podczas której zginął od ciosu kamieniem Stanisław Wacławski. O nieumyślne spowodowanie śmierci oskarżono Samuela Wolfina, który w kwietniu 1932 r. został skazany na dwa lata więzienia. Niemniej, profesorowie uniwersytetu potępiali bójki i dyskryminację studentów żydowskich. Na przykład doktor Henryk Dembiński na łamach prasy ganił pomysł ustanowienia getta ławkowego.
Po śmierci Józefa Piłsudskiego w maju 1935 r., zarząd gminy żydowskiej wysłał depeszę kondolencyjną do Warszawy, a w Wielkiej Synagodze odprawiono modły żałobne. W lipcu radni polscy i żydowscy jednomyślnie podjęli decyzję w sprawie budowy pomnika Piłsudskiego w Wilnie, a w maju 1936 r. również jednomyślnie uchwalili przemianowanie placu Łukiskiego na plac im. Józefa Piłsudskiego. Ponadto delegacja żydowska oraz uczniowie żydowskich szkół wzięli udział w pogrzebie serca Marszałka na Rossie.
W październiku 1939 r. Wilno zostało anektowane przez Litwę. W celu pozyskania ludności żydowskiej nowe władze miasta nazwały trzy ulice imionami żydowskich pisarzy. Uhonorowani zostali ojcowie literatury jidysz: Mendele Mojcher Sforim, Icchok Lejb Perec oraz Ajzik Meir Dik. Ponadto ulicę w Wilnie otrzymał znany działacz społeczny doktor Cemach Szabad.
W lipcu 1940 r. Litwa włączona do Związku Sowieckiego jako jedna z „republik”. Komuniści także starali się pozyskać wileńskich Żydów. Jedną z ulic planowali nazwać imieniem Abrahama Goldfadena – reżysera i autora sztuk teatralnych, który tworzył w językach jidysz i hebrajskim. We wrześniu 1940 r. na byłym Uniwersytecie Stefana Batorego powstała katedra języka jidysz, którą objął Noach Pryłucki – filolog i redaktor dziennika „Der Moment”. Jednakże Sowieci przystąpili do walki z religią. NKWD aresztowało nie tylko księży, lecz także rabinów.
22 czerwca 1941 r. armia niemiecka wkroczyła na Litwę. Niemcy od razu rozpoczęli prześladowania. Gdy w lipcu 1941 r., na rogu ulic Wielkiej i Szklanej, znaleziono zwłoki niemieckiego żołnierza, o zabójstwo oskarżono Żydów i jeszcze tego samego dnia rozstrzelano 123 osoby. Dzień później między ulicami Szklaną, Żydowską, Niemiecką i Antokolskiego zorganizowano getto, w którym zamknięto około 12 tys. ludzi. Istniało ono do października 1941 r. Wszyscy jego więźniowie zostali wymordowani w podwileńskiej miejscowości Ponary.
Tzw. małe getto (nr II) zajmowało teren skupiony wokół ulic: Szklanej, Gaona, Klaczki, Antokolskiego i Żydowskiej. Duże getto (nr I) objęło rejony ulic Rudnickiej, Jatkowej, Oszmiańskiej, Żmudzkiej, Szpitalnej, Dziśnieńskiej i Szawelskiej. Obie dzielnice przedzielone były ulicą Niemiecką, wydzieloną z terenu zamieszkanego przez Żydów w celach usprawnienia przejazdu wojska przez miasto. Brama do dużego getta znajdowała się przy ul. Rudnickiej, opodal kościoła Wszystkich Świętych.
Na terenie małego getta zamieszkało początkowo 11–12 tys. osób, z reguły niezdolnych do pracy fizycznej na rzecz III Rzeszy. Zostali oni zamordowani w dniach 3–21 października 1941 na terenie Ponarów. Na czele małego getta przez dwa miesiące stał Ajzyk Lejbowicz.
Duże getto było początkowo zamieszkane przez 29–30 tys. osób. Przewodniczącym Judenratu został Anatol Fried. Po wymordowaniu mieszkańców małego getta rozpoczęto stopniową eksterminację Żydów z dużej dzielnicy żydowskiej, do końca 1941 życie straciło łącznie 33,5 tys. Żydów mieszkających w mieście w czerwcu 1941. W lipcu 1942 Anatola Frieda w roli szefa Rady Żydowskiej zastąpił Jakub Gens, wcześniej dowódca żydowskiej policji.
Oblicza się, że na początku 1942 w getcie mieszkało legalnie 12 tys. osób, a niezgodnie z przepisami, w ukryciu – 8 tys.
Na terenie getta istniała cała infrastruktura społeczna: działały szkoły i biblioteki, kuchnie, punkty pomocy zdrowotnej oraz teatry, np. Żydowski Teatr Wileński funkcjonował od stycznia 1942 do czerwca 1943 – łącznie wystawił 119 przedstawień, które obejrzało 35 tys. widzów[3]. Na deskach teatru wystawiono m.in. Golema, 200 Tysięcy, Zielone Pola, Skarb, Człowieka pod mostem i Wiecznego Żyda.
1 stycznia 1942 powstała żydowska Zjednoczona Organizacja Partyzancka (Fareinigte Partizaner Organizacje), która przygotowywała wybuch antyniemieckiego powstania w getcie. Gdy okazało się, że do niego nie dojdzie, części partyzantów udało się wydostać z miasta i przedrzeć do okolicznych lasów.
Pierwszego września 1943 r. hitlerowcy przystąpili do likwidacji dużego getta. Żydowscy powstańcy zbudowali barykadę na ulicy Straszuna. Po krótkiej potyczce Niemcy wycofali się. Żydom obiecano, że jeśli opuszczą getto dobrowolnie, nie zostaną zgładzeni i trafią na roboty. Ostateczna likwidacja getta nastąpiła 23–24 września 1943. Ludzi słabych fizycznie wywieziono do obozów zagłady w Majdanku i Sobiborze lub rozstrzelano w Ponarach. 7 tys. Żydów zdolnych do pracy na rzecz III Rzeszy przetransportowano do obozów pracy na Łotwie (między innymi do powstałego w marcu 1943 obozu koncentracyjnego KL Riga-Kaiserwald) i w Estonii.
Ocenia się, że 1,2 tys. Żydów z wileńskiego getta zostało uratowanych dzięki dyrektorowi obozu pracy HKP 562 majorowi Karlowi Plaggemu, który uchronił ich przez wywózką do lasku ponarskiego, za co został pośmiertnie wyróżniony medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.
Ocalała również część grupy wywiezionej do wspomnianego wyżej obozu w Rydze-Kaiserwald. W II połowie października 1944 ewakuowano więźniów tego obozu do obozu koncentracyjnego Stutthof. Z kolei stąd w kwietniu 1945 „marszami śmierci”, wraz z innymi więźniami tego obozu, pognano ich w kierunku zachodnim i na tej drodze byli stopniowo wyzwalani w różnych miejscowościach Pomorza, np. w Neustadt (ob. Wejherowo) czy w Luenburgu (ob. Lębork). Po wyzwoleniu część z nich dotarła do Łodzi, która w tym czasie stała się centralnym punktem gromadzenia się ocalałych z Shoah Żydów z terenu Polski. Stąd wielu z nich w latach 50. XX w. wyjechało do Izraela.
Po zdobyciu Wilna przez Armię Czerwoną NKWD aresztowało członków i przywódców polskiego podziemia niepodległościowego. Miasto stało się stolicą Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W latach 1940–1946 jego struktura narodowościowa zmieniła się diametralnie. W wyniku przeprowadzonej przez Niemców eksterminacji ludności żydowskiej, działań wojennych i późniejszych przesiedleń (od września 1944 do lutego 1946 usunięto prawie 90 tys. Polaków) miasto straciło 90% swojej populacji.
Wileńskie getto 1941-1943 w DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI
POLONIJNA AGENCJA INFORMACYJNA - KOPIOWANIE ZABRONIONE.
NAPISZ DO REDAKCJI - PODZIEL SIĘ WIADOMOŚCIĄ
Wyjątkiem jest uzyskanie indywidualnej zgodny redakcji, wówczas zgodnie z prawem autorskim należy podać źródło:
Polonijna Agencja Informacyjna, autora - jeżeli jest wymieniony i pełny adres internetowy artykułu
wraz z aktywnym linkiem do strony z artykułem oraz informacje o licencji.
