Był poetą, krytykiem, scenarzystą, współautorem manifestu polskiego futuryzmu "Nuż w bżuhu", żołnierzem Armii Andersa. 57 lat temu, 19 października 1968 roku w Warszawie zmarł Anatol Stern.

Niegdyś Stern był jednym z najgłośniejszych twórców - i to nie tylko jako współtwórca polskiego futuryzmu, ale również skandalista oraz autor słynnych jednodniówek i manifestów. Jego nazwisko jako scenarzysty aż 32 razy pojawiało się na afiszach z premierami filmowymi przedwojennego kina.

Anatol Stern urodził się 24 października 1899 w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej jako syn dziennikarza. W stolicy chodził do szkoły, jego gimnazjalnym kolegą był Aleksander Wat. Studiował polonistykę na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie. Studiów jednak nie ukończył, a zajął się awangardową twórczością literacką. W swoich poglądach był nowatorski do tego stopnia, że w listopadzie 1919 zajęła się nim władza, osadzając go w areszcie w związku z podejrzeniem bluźnierstwa. W sprawie Sterna protestowali wówczas pisarze (m.in. Żeromski, Staff i Berent). Już w 1919 r. wydane zostały jego pierwsze tomiki wierszy Nagi człowiek w śródmieściu oraz Futuryzje. Wyraźnie już manifestowało się w nich, jak negatywnie poeta odnosił się do tradycji i konwencji, stawiając na futurystyczny witalizm, entuzjazm i biologizm. Anarchia połączona z absolutnym wyzwoleniem mieszkańca wielkiego miasta widoczna była także w jego jednodniówkach i manifestach. Jako bliski współpracownik Aleksandra Wata Stern publikował z nim w obsceniczno-dadaistycznym "dwumiesięczniku prymitywów" - piśmie "gga". Swoje poglądy artystyczne wyraził w dwóch publikacjach futurystycznych – "Jednodńuwce futurystuw" oraz "Nożu w bżuhu".

Razem z Jarosławem Iwaszkiewiczem redagował w latach 1921–1923 pismo „Nowa sztuka”. Jego utwory często buntownicze i anarchistyczne ukazywały się w futurystycznych jednodniówkach Tak, Gga, Niebieskie pięty, a także w „Skamandrze”, „Zwrotnicy” oraz „Wiadomościach Literackich”. Stern interesował się też kinematografią. Pisał krytyki filmowe, ale również był popularnym scenarzystą (m.in. Przedwiośnie, Wiatr od morza, Co mój mąż robi w nocy, Pani minister tańczy, Znachor, Kłamstwo Krystyny). Należał do Rady dla Spraw Kultury Filmowej.

W latach 30. XX w. w jego twórczości można zaobserwować zwrot w kierunku liryki opisowo-refleksyjnej (Rozmowa z Apollinem). We wrześniu 1939 r. Stern wyjechał do Lwowa. Został tam wraz z innymi twórcami, m.in. Aleksandrem Watem, Władysławem Broniewskim i Tadeuszem Peiperem, aresztowany przez władze sowieckie i wysłany wgłąb ZSRS. Na mocy układu Sikorski-Majski opuścił więzienie i wstąpił do armii gen. Andersa. Razem z armią dotarł do Palestyny, gdzie mieszkał do 1948 roku. Wydawał tam swoje utwory w języku hebrajskim. Równolegle można zaobserwować w poezji Sterna wyciszanie wątków awangardowych oraz coraz częstsze pojawianie się elementów tradycyjnej liryki opisowo-refleksyjnej, sygnalizowanych już w zbiorze "Rozmowa z Apollinem" (1938).

W 1948 r. zdecydował się na powrót do Warszawy. W latach 1955-56 był kierownikiem literackim w zespole filmowym "Iluzjon". Stern początkowo nie mógł publikować, gdyż pamiętano jego awangardowe i anarchistyczne prace sprzed wojny. Po 1956 r. wydawał utwory wspomnieniowe, wśród nich poświęcony Brunonowi Jasieńskiemu wiersz Do przyjaciela. Kolejnymi pracami były eseje biograficzne o Majakowskim, Jasieńskim i Apollinairze. Z czasem krytyka zaczęła doceniać dzieło Sterna, przyglądając się bliżej nie tylko jego dorobkowi poetyckiemu czy eseistycznemu, ale również interpretując wnikliwie jego powieści i utwory prozatorskie.

"Malarstwo i poezja pierwszej połowy naszego stulecia musiały uruchomić swe obrazy, jeśli chciały wytrzymać konkurencję filmu. Wybuchające, nakładające obraz na obraz wiersze Anatola Sterna głoszą triumf ruchu, ustawicznej przemiany materii, trudu ludzkiego i wynalazczości" – napisał w 1957 roku na łamach tygodnika "Przegląd Kulturalny" poeta Mieczysław Jastrun.

Stern zmarł w Warszawie 19 października 1968 r. i został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Anatol Stern w DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI