Zygmunt Janiszewski

genialny polski matematyk

Jednym z matematyków, którzy wywarli głęboki wpływ na rozwój matematyki polskiej, był Zygmunt Janiszewski. Urodził się on w roku 1888 w Warszawie w rodzinie prawnika i dyrektora Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Warszawie Czesława Janiszewskiego i Julii z domu Szulc-Cholnickiej.

Naukę rozpoczął w szkole realnej w Warszawie, jednak w związku z udziałem w szkolnym strajku musiał się przenieść do Lwowa, gdzie w 1907 roku zdał maturę. Początkowo studiował na Wydziale Filozoficznym na Uniwersytecie w Zurychu. Po pierwszym semestrze nauki przeniósł się na Uniwersytet w Getyndze. Tam związał się z kręgiem wybitnego profesora matematyki Davida Hilberta. Zainspirowany pracą twórczą i rozmowami z członkami wspomnianej grupy, Janiszewski napisał swoją pierwszą pracę dotyczącą teorii obszarów wypukłych i pewnej ich kwalifikacji.

Kolejny rok studiów Janiszewski spędził w Paryżu na Sorbonie, gdzie uzyskał stopień licencjata. Za sprawą tamtejszej szkoły matematycznej - stworzonej przez Henriego Poincaré i Henriego Lebesgue – w 1910 roku zaczął publikować swoje artykuły w czasopiśmie wydawanym przez Francuską Akademię Nauk.

Po uzyskaniu w roku 1912 stopnia doktora w Paryżu na podstawie pracy "Sur les continus irreductibles entre deux points" ("O kontinuach nieprzywiedlnych między dwoma punktami"), został w roku 1915 profesorem matematyki odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego. Tezy, które badacz zawarł w swoim traktacie, weszły na trwałe do światowego dorobku topologii, czyli działu matematyki zajmującego się badaniem własności, które nie ulegają zmianie nawet po radykalnym zdeformowaniu obiektów (figur geometrycznych, brył).

Podczas swojego pobytu we Francji, matematyk nawiązał kontakt z Markiem Sangnierem – przywódcą chrześcijańskiej demokracji, prowadzącym kampanie na rzecz równości kobiet, pomocy społecznej i pacyfizmu. Jemu też zadedykował swoją pracę doktorską.

W 1911 roku Janiszewski powrócił do Polski i na kilka miesięcy został wykładowcą topologii i filozofii matematyki na nieoficjalnym Uniwersytecie Warszawskim, założonym przez Towarzystwo Kursów Naukowych. Jednocześnie chętnie organizował w swoim mieszkaniu na Mariensztacie dyskusje filozoficzne i matematyczne, w których licznie uczestniczyli młodzi naukowcy.

Z inicjatywy profesora Wacława Sierpińskiego, w 1912 roku Janiszewski znowu przeniósł się do Lwowa, gdzie na tamtejszym uniwersytecie został asystentem profesora Józefa Puzyny. Tam rok później habilitował się na podstawie pracy "O rozcinaniu płaszczyzny przez kontinua" - rezultaty przedstawione w traktacie do dziś są uznawane za podstawowe dla topologii. Jednocześnie zaczął pisać liczne artykuły promujące studia matematyczne, w których zawarł między innymi informacje, na jakich uniwersytetach zagranicznych warto studiować ten kierunek. Przez wiele lat teksty te stanowiły ważne źródło informacji dla młodych ludzi zainteresowanych matematyką.

Po wybuchu I wojny światowej Janiszewski wstąpił do Legionów Polskich - na przełomie 1914 i 1915 roku brał udział w kampanii karpackiej. Następnie był pierwszym komendantem męskiego oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) we Lwowie. Po tak zwanym kryzysie przysięgowym ukrywał się pod fałszywym nazwiskiem Zygmunta Wicherkiewicza między innymi w Ewinie pod Włoszczową, gdzie założył i utrzymywał przytułek dla dzieci.

Początek polskiej szkoły matematycznej wiąże się z artykułem Janiszewskiego "O potrzebach matematyki w Polsce", który opublikował w 1917 roku na łamach pisma "Nauka Polska". Głównym celem badacza było stworzenie w Rzeczpospolitej ośrodka twórczej pracy matematycznej, w którym naukowiec miał pracować nad tymi dziedzinami i zagadnieniami matematycznymi, w których najlepiej się odnajdywał. Ponadto Janiszewski nawoływał do powołania do życia międzynarodowego, specjalistycznego pisma poświęconego matematyce, a także centralnej instytucji, która miała sprawować pieczę nad rozwojem tej dziedziny nauki w Polsce. Tekst Janiszewskiego odbił się szerokim echem po ówczesnych środowiskach naukowych i stał się czymś w rodzaju "ideowego programu", według którego niedługo później nastąpiły w Polsce zmiany w zakresie organizacji nauczania i metodyki badania zagadnień naukowych.

Od 1918 roku Janiszewski wykładał matematykę na Uniwersytecie Warszawskim. Nie zdążył jednak nacieszyć się nową posadą - już pod koniec roku zachorował na grypę zwaną potocznie "hiszpanką" i musiał się przenieść do podwarszawskiego Klarysewa, gdzie w kwietniu 1919 roku spisał testament. Przed śmiercią udało mu się jeszcze zredagować i oddać do druku pierwszy tom "Fundamenta Mathematicae" - pierwszego na świecie wyspecjalizowanego czasopisma naukowego.

Żył krótko, bo już w roku 1920 zmarł we Lwowie na zapalenie płuc w 32 roku życia. Został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. Profesorem UW więc jedynie przez lat 5. W tym jednak krótkim okresie wpłynął on w decydujący sposób na dalszy rozwój matematyki polskiej, a w szczególności na powstanie tzw. Warszawskiej Szkoły Matematycznej.

Prace badawcze Z. Janiszewskiego należą do topologii, a więc do działu matematyki, zajmującego się specjalnie głębokimi własnościami przestrzeni. W szczególności jest on autorem pięknego twierdzenia dotyczącego rozcinania płaszczyzny przez jej podzbiory, zwanego twierdzeniem Janiszewskiego. Twierdzenie to stanowiło punkt wyjścia dla aksjomatycznego ujęcia topologii płaszczyzny, uzyskanego następnie przez K. Kuratowskiego.

Należy dodać, że czasie działalności prof. Janiszewskiego topologia, jak również takie działy matematyki, jak teoria mnogości, podstawy matematyki i teoria funkcji rzeczywistych, były jeszcze w stadium początkowego rozwoju. Wśród wówczas działających matematyków polskich, w topologii pracowali prof. S. Mazurkiewicz i częściowo prof. W. Sierpiński. W teorii mnogości, jak również w podstawach matematyki - prof. W. Sierpiński, a jednocześnie rozwijała się w Warszawie logika matematyczna, której przedstawicielami byli prof. Łukasiewicz i prof. Leśniewski. Matematyka polska, na której rozwój wywarł tak znaczny wpływ program wysunięty przez Zygmunta Janiszewskiego, nie załamała się także w strasznym okresie okupacji, gdy systematycznie tępiona była cała kultura polska. Wówczas to 50% twórczo pracujących matematyków polskich zginęło z ręki okupanta.