Stanisław Vincenz - etnograf, eseista, badacz kultury, filozof, powieściopisarz, tłumacz. Znawca kultury Huculszczyzny i Pokucia, a także myśli i sztuki starożytnej Grecji. W swojej prozie pragnął stworzyć szeroką syntezę europejskiej kultury. Wychowywał się na pograniczu różnych kultur, co wpłynęło na jego tolerancyjne poglądy dotyczące koegzystencji przedstawicieli różnych narodowości, wyznań, języków i tradycji.
Józef Czapski pisał o nim: "Jeżeli nie zdziczeliśmy wszyscy na naszych wyspach oddalonych, nie o geografię tu chodzi, zawdzięczamy to paru ludziom wśród nas – miary Stanisława Vincenza – którzy byli naszym sumieniem historii, bo sobą realizowali pewną polską, a jednocześnie najbardziej uniwersalną tradycję, jej nurt najcenniejszy, niezarażony ani naszą pychą, ani żadną wolą podporządkowania sobie kogokolwiek."
Stanisław Vincenz urodził się 30 listopada 1888 w Słobodzie Rungurskiej w (ówczesne Austro-Węgry, dziś Ukraina). Był prawnukiem francuskiego emigranta Charles'a-François de Vincenza pochodzącego z Prowansji. Po rewolucji francuskiej w 1789 roku przybył on do Wiednia, gdzie poślubił Polkę, która po śmierci męża zamieszkała w Stanisławowie. Dziadek Stanisława był austriackim urzędnikiem. Miał dwanaścioro dzieci, wśród nich urodzonego w 1854 roku ojca pisarza, Feliksa, jednego z pionierów przemysłu naftowego w Galicji, bliskiego współpracownika działacza społeczno-gospodarczego Stanisława Szczepanowskiego. Matką pisarza była Zofia z domu Przybyłowska, ze starej szlacheckiej rodziny właścicieli Krzyworówni nad Czeremoszem na Pokuciu, w ówczesnej Galicji Wschodniej. Tam Stanisław Vincenz spędził większość dzieciństwa.
Wychowywała go huculska niania Pałahna Slipenczuk-Rybenczuk, którą wspominał z nieodmiennym szacunkiem. Poznawał obyczaje i tradycje Hucułów. Uczył się od nich miejscowej gwary języka rusińskiego. I innych języków, gdyż wszyscy bez trudności porozumiewali się także polskim, ukraińskim, rumuńskim, niemieckim. Życie chłopca na pograniczu wielu kultur: wołoskiej, węgierskiej, żydowskiej, cygańskiej, słowackiej, ormiańskiej, ukraińskiej, czeskiej, polskiej i austriackiej zdecydowało o jego przywiązaniu do dziejowej idei tolerancji, wyrażającej się w codziennej koegzystencji i współpracy różnych ludów, grup społecznych i wyznań dawnej Rzeczypospolitej.
Podstawową edukację otrzymał w swoim rodzinnym, zamożnym, galicyjskim domu. W latach 1898–1906 Stanisław Vincenz uczył się w c.k. Wyższym Gimnazjum w Kołomyi, a później w Stryju. Jego szkolnymi kolegami byli Kazimierz Wierzyński i Wilam Horzyca. Wstąpił wraz z nimi do kółka samokształceniowego o profilu literackim i patriotyczno-niepodległościowym, któremu przewodził przyszły profesor językoznawstwa Stefan Vrtel-Wierczyński. W czasie nauki w gimnazjum Vincenz wyspecjalizował się w twórczości Homera, stając się z czasem jego wybitnym znawcą.
Studiował początkowo na Uniwersytecie Lwowskim, a następnie w Wiedniu: prawo, biologię, slawistykę (nauczył się pogardzanego w Galicji języka rosyjskiego, żeby móc przekładać Fiodora Dostojewskiego), sanskryt, psychiatrię (uczęszczał na wykłady Sigmunda Freuda) i filozofię (m.in. u Friedricha Wilhelma Foerstera). Ukończył Wydział Filozofii Uniwersytetu Wiedeńskiego, uzyskując w 1914 roku stopień doktora za dysertację "Filozofia religii Hegla i jej wpływ na Feuerbacha".
W 1912 roku ożenił się w Wiedniu z pochodzącą z Odessy Rosjanką, Heleną Loeventon, z którą miał syna Stanisława.
W czasie I wojny światowej walczył w wojsku austriackim (1914–1918), na froncie pod Haliczem, a później we włoskich Dolomitach. W 1919 roku zgłosił się ochotniczo do Wojska Polskiego. Był wykładowcą w szkole wojskowej w Modlinie, brał udział w wyprawie Piłsudskiego na Kijów. Po demobilizacji w 1922 roku działał w PSL "Wyzwolenie", optując za współpracą z Ukraińską Partią Radykalną.
Działalność literacką rozpoczął jako tłumacz Walta Whitmana ("Trzy poematy", 1921). Rok później został redaktorem periodyku "Nowe Czasy". We Lwowie poznał swoją drugą żonę, Irenę Eisenmann, z którą wziął ślub w roku 1923. Mieli oni dwoje dzieci: Andrzeja i Barbarę.
W 1926 lub 1927 roku, po około trzech latach pobytu w Milanówku, rodzina przeniosła się do Warszawy. Od 1924 współpracował ze związanym z piłsudczykami miesięcznikiem "Droga", w którym publikował szkice z filozofii religii. W latach 1927–1928 był redaktorem naczelnym pisma. Ukazywał w nim działalność Stanisława Szczepanowskiego jako przemysłowca, a zarazem społecznika i patrioty. Pisał o potrzebie edukacji młodych pokoleń poprzez literaturę, sztukę, naukę i religię. Przybliżał poglądy szwajcarskiego filozofa panidealisty Rudolfa Marii Holzapfla, zamieszczając wypis z jego dzieła "Wszechideał" (całość, w przekładzie dokonanym wraz z Izydorem Blumenfeldem, ukazała się w 1936). Publikował artykuły o Mahatmie Gandhim i Maksie Weberze. Założył ze Stanisławem Baczyńskim tygodnik "XX Wiek" o profilu literacko-artystycznym i społecznym. Przez całe dwudziestolecie międzywojenne Vincenz był też aktywny w pracach PEN-Clubu.
Po przewrocie majowym, srodze rozczarowany polityką sanacyjną, wyprowadził się w 1930 roku wraz z rodziną z Warszawy. Najpierw do Worochty, a wkrótce potem zamieszkał w Bystrzecu na Huculszczyźnie. Włączył się w prace Koła Naukowego Towarzystwa Przyjaciół Huculszczyzny, którego oddział w 1934 roku utworzono w Kołomyi. Prowadził w regionie badania etnograficzne, muzykologiczne i archeologiczne. Około 1930 roku przystąpił do pisania dzieła swojego życia, eposu powieściowego "Na wysokiej połoninie". Sześć lat później ukazała się jego pierwsza część – "Prawda starowieku".
Podróż po Europie pozwoliła mu poznać Herberta George'a Wellsa, Juliana Huxleya, Thomasa Manna. W krystalizowaniu się poglądów Stanisława Vincenza istotny wpływ odegrał spotkany na tym szlaku szwajcarski filozof Rudolf Maria Holzapfel.
We wrześniu 1939 roku przedostał się na Węgry razem z synem Stanisławem i Jerzym Stempowskim gdzie wspólnie dokonali rekonesansu mającego na celu późniejsze sprowadzenie całej rodziny. Tuż po powrocie po resztę rodziny został 21 października 1939 aresztowany przez NKWD za nielegalne przekroczenie granicy i osadzony w sowieckim więzieniu w Stanisławowie. Zwolniono go 4 grudnia tegoż roku po interwencji zmobilizowanych przez pierwszą żonę przedstawicieli środowisk ukraińskich i żydowskich. W maju 1940 roku udało mu się zbiec na Węgry..
Początkowo Vincenzowie znaleźli schronienie u państwa Kendych w Nagy Gejece, następnie przez krótki czas przebywali w obozie dla uchodźców cywilnych w naddunajskim Leányfalu. Tam, według wspomnień Zdzisława Antoniewicza, umieszczeni byli „wybitniejsi uchodźcy, naukowcy, artyści, działacze społeczni i polityczni”. Na jesieni 1940 r. rodzina Vincenzów przeniosła się do Budapesztu, gdzie znaleźli się pod opieką państwa Hajdu, z którymi łączyły ich znajomości jeszcze z czasów biznesu naftowego w Galicji. Ostatecznie, Komitet Obywatelski ds. Pomocy Uchodźcom Polskich na Węgrzech przyznał Vincenzom na wynajem domek w uroczo położonej naddunajskiej miejscowości letniskowej Nógrádverőce. Tam, z krótkimi przerwami mieszkali aż do marca 1946 r.
Na Węgrzech szybko włączył się w życie kulturalne polskich wychodźców. Od grudnia 1940 r. do listopada 1941 r., pełnił nawet funkcję dyrektora komisji kulturalno-oświatowej Komitetu Obywatelskiego. Pisał obszerne eseje, łączące tradycję staroszlacheckiej gawędy z humanistyczną erudycją do czasopism uchodźczych takich jak „Wieści Polskie”, „Nasza Świetlica – Materiały Obozowe” czy „Tygodnik Polski”. Wygłaszał wykłady, między innymi w ramach „Kursów Wyższych” organizowanych przez Komitet Obywatelski w 1941 r. („Zarys filozofii greckiej”, 7 spotkań od stycznia do marca). Miewał odczyty także dla węgierskiej publiczności. Pod wpływem Kazimiery Iłłakowiczówny spróbował też swoich sił w tłumaczeniu poezji węgierskiej Lajosa Áprilyego (nakładem Biblioteki Polskiej w 1943 r.), jednak chętniej publikował tłumaczenia tekstów Walta Whitmana i Rudolfa Marii Holzapfela.
Podczas swojego pobytu na Węgrzech zarówno Stanisław Vincenz, jak i jego pierwsza żona Lena oraz druga żona Irena, zaangażowani byli w pomoc dla potrzebujących, która przyjmowała formę zdobywania zaświadczeń potwierdzających polskie obywatelstwo, dokonywania tłumaczeń różnych dokumentów oraz pomocy dla Żydów. Za działalność Vincenza Instytut Yad Vashem przyznał mu (pośmiertnie) medal "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata".
Po wojnie, w związku z sytuacją polityczną i znalezieniem się Polski oraz Węgier w bloku krajów komunistycznych, rodzina Vincenzów opuściła Węgry. Dzięki pomocy Konstantego A. Jeleńskiego, wraz z drugą żoną Ireną i ich córką Barbarą przeniósł się na kilka miesięcy do Quakenbrück w Niemczech. Pisarz opublikował tam kilka tekstów w kwartalniku literackim "Salamandra": "Polowanie na niedźwiedzie" (stanowiące wyimek z "Prawdy starowieku"), eseje o Homerze, o Hamlecie i rozdział z powieści "Powojenne perypetie Sokratesa".
W 1947 roku Vincenzowie zamieszkali w Uriage-les-Bains na południu Francji, a po niecałych dwóch latach przenieśli się do Grenoble. Vincenz nawiązał współpracę z paryską "Kulturą" Jerzego Giedroycia, gdzie publikował wybrane teksty z "Wysokiej połoniny" oraz eseje, np. "Czym może być dla nas Dante?" czy "Rocznice Gandhiego". Zaprzyjaźnił się z osobami z kręgu "Kultury"; propagował pismo. Ważnym miejscem dla Vincenza stał się letni dom w małej miejscowości alpejskiej La Combe de Lancey. W lecie 1951 roku po raz pierwszy odwiedził go tam Czesław Miłosz. Rozmowom emigrantów, próbujących przywrócić sens słowu "ojczyzna", poświęcił Miłosz szkic "La Combe", zamieszczony wraz z "Przedmową" w pierwszym tomie zbioru esejów Vincenza "Po stronie dialogu" (Warszawa 1983 ). Poeta uważał prozaika za swojego duchowego mistrza.
Jerzy Giedroyc i Stanisław Vincenz szybko doszli do porozumienia w sprawie niezbędności na łamach "Kultury" tematyki kresowej. Od 1952 roku w paryskim miesięczniku zagościła nowa kolumna: "Kronika ukraińska". Zawierała teksty dotyczące życia emigracji ukraińskiej, stosunków ukraińsko-polskich, sytuacji politycznej w bloku wschodnim.
Lata emigracji Vincenza oznaczały dlań sporą aktywność. Zapraszany do wygłaszania wykładów czy prowadzenia audycji radiowych, zwiedzał zakątki Zachodniej Europy. Nieoceniony dar wiedzy, przemnożony przez erudycyjną swadę, pozwalał mu z równą swobodą mówić o eposach Homera, klasycznej filozofii greckiej, jak też o dziełach Dantego czy Nietzschego. W La Combe Stanisław Vincenz zgromadził wokół siebie "prywatną akademię platońską". Przyjeżdżali doń po nauki zwłaszcza młodzi Szwajcarzy, toteż w ich ojczyźnie organizował później lekcje na temat interpretacji "Odysei". Z jego też inicjatywy w zamku w Vallamond w Szwajcarii odbyła się w 1958 roku konferencja poświęcona tradycyjnym kulturom "małych ojczyzn".
W 1964 roku ze względu na pogarszający się stan zdrowia pisarza Vincenzowie przenieśli się na stałe do Lozanny, gdzie też pisarz po niespełna siedmiu latach zmarł 28 stycznia 1971 roku. . Pochowano go na cmentarzu w Pully. Po śmierci Ireny Vincenzowej 14 października 1991 prochy jej i męża przewieziono do Polski i 14 grudnia tego roku złożono na cmentarzu św. Salwatora w Krakowie.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
