Zakładano, że jeśli pojawi się szansa na odzyskanie przez Polskę niepodległości, to do walki o nią staną ci, którzy są przygotowani fizycznie i świadomi narodowo. Dlatego 7 lutego 1867 r., we Lwowie powstało Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" o charakterze sportowo-wychowawczym.
Tak się szczęśliwie złożyło, że w tamtym czasie weszły w życie prawa konstytucyjne, które cesarz Franciszek Józef przyznał wszystkim poddanym we wszystkich krajach swojej monarchii. Dopuszczały one zakładanie różnego rodzaju stowarzyszeń oraz klubów i partii politycznych. Pozwoliło to na przeniesienie na ziemie polskie powstałego w krajach niemieckich i państwach Beneluksu pomysłu organizowania stowarzyszeń propagujących aktywność fizyczną. Nieco wcześniej takie stowarzyszenia powstały w Czechach. Pomysł znalazł podatny grunt w mieście stołecznym Galicji, Lwowie. Z tego gniazda wyrosło kilkaset kolejnych. W okresie międzywojennym było ich ponad 1000.
"Sokół" był pierwszym na ziemiach polskich ruchem społecznym o charakterze ponadstanowym. Jego członkiem mógł być każdy, niezależnie od pochodzenia społecznego, kto chciał rozwijać się fizycznie. Początkowo "Sokół" prowadził wyłącznie zajęcia gimnastyczne, ale z czasem pojawiły się różne sekcje, w których trenowano inne dyscypliny sportowe. W sekcjach hippicznych i wioślarskich licznie reprezentowane były środowiska ziemiańskie i inteligenckie, ale w innych takich jak zapaśnicze, kolarskie, lekkoatletyczne byli rzemieślnicy, robotnicy a nawet chłopi.
Poza Narodową Demokracją, która bardzo mocno powiązała działalność gniazd "Sokoła" z działalnością polityczną byli w nich obecni również zwolennicy Polskiego Stronnictwa Ludowego. Dlatego filialne gniazda "Sokoła" powstawały nawet w małych galicyjskich miasteczkach. Fakt ten dowodzi jak głęboki był ten proces demokratyzacji i uobywatelnienia. Polskojęzyczni członkowie "Sokoła" stawali się z czasem Polakami.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” to pionierska organizacja wychowania fizycznego i sportu w Polsce. Najstarsze polskie towarzystwo gimnastyczne, którego członkowie przyczynili się m.in. do popularyzacji gimnastyki w społeczeństwie polskim, powstania wielu klubów sportowych i Związku Harcerstwa Polskiego[1]. "Sokół" działał w okresie zaborów, po odzyskaniu niepodległości i w całym okresie międzywojennym XX w. Zdelegalizowany przez komunistów, po II wojnie światowej i zakazany w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Pierwsze gniazda reaktywowanego "Sokoła" zaczęły powstawać dopiero po upadku komunizmu w Polsce w 1989 roku w III Rzeczypospolitej.
Organizacja propagowała sport, gimnastykę i zdrowy styl życia. Postulowała podnoszenie sprawności fizycznej polskiej młodzieży, popularyzowała sporty letnie oraz zimowe, a także wyrabianie tężyzny fizycznej i sił moralnych. Towarzystwo hołdowało ideom olimpijskim zaczerpniętym z antycznych ideałów wychowawczych, co wyrażało motto organizacji „W zdrowym ciele zdrowy duch” inspirowane klasyczną łacińską sentencją rzymskiego poety Juwenalisa mens sana in corpore sano
Deklarowanymi celami organizacji zawartymi w ustawach (opublikowanych w 1910 roku w Poznaniu) były: Pielęgnowanie gimnastyki, rozbudzanie ducha towarzyskiego przez urządzanie popisów publicznych, zabaw zimowych i letnich, wycieczek itp., szerzenie wśród członków oświaty narodowej i budzenie ducha obywatelskiego.
Jednym z deklarowanych celów towarzystwa – zgodnie z ideałami jego twórców – było również podtrzymywanie i rozwijanie świadomości narodowej oraz postaw obywatelskich. Symbolem ruchu był sokół w locie trzymający sztangę do ćwiczeń. Sokół ten w okresie zaborów pełnił również funkcję zakamuflowanego przed władzami zakazanego symbolu narodowego Polaków Orła białego. Towarzystwo posiadało również własny Marsz Sokołów pełniący funkcję hymnu organizacji. Członkowie organizacji witali się zawołaniem „Czołem!” oraz „Czuwaj!”, które później przejęte zostało przez polskich harcerzy.
Organizacja miała od początku charakter otwarty. Mogli do niej należeć wszyscy bez względu na przynależność społeczną, polityczną oraz płeć. Propagowała higienę, aktywność fizyczną oraz zachowania prozdrowotne wśród społeczeństwa polskiego.
Strój sokoła przypominał mundur i składał się z rogatywki z piórem, czamary kroju wojskowego z rabatami, noszonej często na lewym ramieniu, spodni spiętych szerokim pasem z klamrą ozdobioną inicjałem, wpuszczonych w wysokie buty oraz karmazynowej koszuli ze stojącym kołnierzykiem spiętym okrągłą zapinka z wizerunkiem sokoła.
Polskie organizacje sokole powstawały na terenie kraju będącego pod zaborami jakie nastąpiły w latach 1772–1795 oraz terenach historycznie związanych z państwem polskim, a także tam gdzie mieszkała polska mniejszość oraz gdzie emigrowali Polacy. Do momentu powstania niepodległego państwa polskiego w 1918 roku organizacja nie była jednorodna i istniało początkowo wiele oddzielnych, regionalnych organizacji głównie działających w trzech zaborach. Scalenie w jednolitą organizację Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” odbyło się na zjeździe 13 kwietnia 1919 roku w Warszawie, które poprzedziły regionalne zjazdy (na Śląsku oraz w Zagłębiu Dąbrowskim w roku 1918). Połączyły się wówczas trzy związki Związek Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim, Związek Sokołów Polskich w państwie Austriackim oraz Związek Sokołów Polskich w państwie Rosyjskim w Związek Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce.
Organizacja pod zaborami funkcjonowała w warunkach represji wszystkich władz zaborczych, szykan oraz aresztowań członków. Najlepsze warunki działalności ruch sokoli miał w zaborze austriackim, gdzie organizacje sokole powstały najszybciej, były najliczniejsze i gdzie panował wobec Polaków największy liberalizm. Bardziej represyjnym zaborem był zabór pruski, gdzie wielokrotnie delegalizowano ruch sokoli, zamykano lokale, rekwirowano majątek oraz aresztowano członków ruchu. Największe represje miały miejsce w zaborze rosyjskim, gdzie towarzystwa gimnastyczne powstawały najpóźniej i gdzie przez cały czas działały de facto nielegalnie.
Pierwsze gniazdo towarzystwa zostało założone 7 lutego 1867 we Lwowie, na wzór czeskiego Sokoła, utworzonego przez Mirosława Tyrsza w 1862. Pierwszymi działaczami sokolimi we Lwowie byli: Klemens Żukotyński, Ludwik Goltental, Jan Żaplachta-Zapałowicz, Józef Milleret, Jan Dobrzański, Antoni Durski, Żegota Krówczyński, Władysław Janikowski.
Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Lwowie – zwane później „Sokołem Macierzą” – przez okres pierwszych 17 lat działało jako jedyne na ziemiach polskich. Jego kolejne gniazda powstawały pierwotnie w Galicji, gdyż to właśnie w tym zaborze Polacy posiadali największą swobodę działania m.in. tak powstało w Jaworznie. Jako pierwsze poza Lwowem, zawiązały się w 1884 gniazda – filie w Tarnowie i Stanisławowie. Rok następny wzbogacił sokolstwo o cztery nowe, ważne placówki: w Przemyślu, Krakowie, Kołomyi i Tarnopolu. W 1887 roku powstaje filia w Nowym Sączu, w tym samym roku w Jaśle, a w 1889 w Sanoku, w 1892 w Gorlicach. Szczególnie ważne okazało się powstanie silnej organizacji sokolej w Krakowie, która zaczęła aktywnie oddziaływać na powstawanie nowych gniazd w Galicji Zachodniej. W 1892 powstała jednolita organizacja pod nazwą „Związek Sokolstwa Polskiego”, którego siedzibą był Lwów. Tworzono oddziały konne, wioślarskie, kolarskie, sekcje gimnastyczne (prof. Piasecki, dr. Wyrzykowski, Walerian Sikorski).
Pierwsze gniazdo w zaborze pruskim Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", zaczęło działać w 1884 r. w Inowrocławiu, a kolejne powstały w 1886 r. w Poznaniu (Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Poznaniu) oraz w Bydgoszczy. W 1893 roku następuje integracja organizacji sokolskich działających w regionie w „Związek Sokołów Wielkopolskich”, w którego skład wchodzi 9 gniazd: inowrocławskie, kruszwickie, bydgoskie, poznańskie, szamotulskie, śremskie, berlińskie, pleszewskie oraz ostrowskie.
Pierwsze gniazdo Sokoła na Śląsku powstało we Wrocławiu na Dolnym Śląsku. Było to Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Wrocławiu, które założone zostało 21 lipca 1894. Drugie śląskie gniazdo założono na Górnym Śląsku w Bytomiu. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Bytomiu założył 25 września 1895 robotnik Józef Tucholski. Później powstały także inne śląskie gniazda organizacji jak np. w 1896 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Katowicach. Do wybuchu I wojny światowej powstało ich na Śląsku 23, a w 1919 działało ich już 59. Dnia 31 grudnia 1920 roku dzielnica śląska Sokoła zrzeszała około 20 tysięcy osób rozlokowanych w 265 gniazdach znajdujących się na całym obszarze Górnego Śląska.
Najpóźniej organizacje sokolskie tworzą się w zaborze rosyjskim. Po 1905 powstają związki w Królestwie Kongresowym, na Kresach, Rosji i Małopolsce. Po Zlocie Grunwaldzkim w Krakowie (1910) zaczęto tworzyć Polowe Drużyny Sokole (wojskowe) i skauting. Najwcześniej oraz najliczniej drużyny sokole utworzyły się w Zagłębiu Dąbrowskim. W latach 1905–1907 w regionie tym powstało piętnaście nowych gniazd sokolich. Siedzibą polskiego ruchu gimnastycznego w całym Królestwie Polskim był w tym rejonie Sosnowiec.
Wybuch wojny światowej w 1914, spowodował przystąpienie „Sokoła” w Małopolsce do Legionów Polskich (głównie II Brygady pod dowództwem gen Józefa Hallera). Wydarzenie to zapoczątkowało nową kartę w dziejach organizacji. Skutkiem wojny były znaczne zniszczenia majątku trwałego i znaczne rozbicie organizacji.
Po powstaniu w 1918 niepodległego państwa polskiego – II Rzeczypospolitej siedziba Związku została przeniesiona do stolicy – Warszawy. Organizacja została scalona i zreorganizowana. W okresie międzywojennym Związek Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce był członkiem Międzynarodowej Federacji Gimnastycznej.
Organizacja reprezentowała Polskę na wielu międzynarodowych zawodach jakie odbywały się za granicą. W 1923 roku wzięła udział w wielkich międzynarodowych zawodach w Austrii. W maju 1925 roku drużyna sokolska brała udział w Międzynarodowych Zawodach Gimnastycznych w Asti we Włoszech. Miejscowe Towarzystwo Gimnastyczne „Fulgor” pod patronatem następcy tronu włoskiego obchodziło 25. lecie działalności organizując międzynarodowe zawody gimnastyczne. W wydarzeniu tym wzięła udział dziesięcioosobowa drużyna polskich sokołów złożona głównie z członków gniazda poznańskiego w składzie: Chałupka, Nochowicz, Jóźwiak, Nawrot, Baraniak, Patalas oraz Tadeuszczak. Zaprezentowali pokaz ćwiczeń gimnastycznych według systemu szwedzkiego[14] zdobywając pierwsze miejsce oraz puchar.
W 1928 dzięki zabiegom oraz mecenatowi finansowemu prezesa organizacji Adama Zamoyskiego Związek szkoli polską reprezentację gimnastyczną na Letnie Igrzyska Olimpijskie w Amsterdamie[14]. Przygotowania do zawodów odbyły się w jego majątku w Kozłówce. W olimpiadzie tej polscy gimnastycy wzięli udział jedynie w Pokazie Narodów i nie uczestniczyli w medalowych dyscyplinach indywidualnych.
zwój organizacji przerwał ponownie wybuch II wojny światowej. Charakter organizacji prowadzącej przysposobienie wojskowe oraz jej patriotyczny i niepodległościowy charakter był przyczyną zbrodni ze strony Niemiec i zbrodni ze strony ZSRR dokonywanych na członkach tej organizacji w czasie wojny.
Po II wojnie światowej ocaleli członkowie podjęli próby reaktywowania organizacji. Pierwsze gniazdo "Sokoła" reaktywowało się w Krakowie już w 1945 roku i od początku podejmowało wysiłki w celu odnowienia działalności w skali ogólnopolskiej. Członkowie zwołali w tym celu dnia 9 września 1945 roku Ogólnopolski Zjazd Sokolstwa, na który przybyło do Krakowa ok. 100 delegatów z całej Polski. Jako kontynuację przedwojennego Związku powołano Tymczasowy Zarząd Związku na którego czele stanął Edward Kubalski[16]. Organizacja została zdelegalizowana przez komunistyczne władze PRL w 1947 roku. Cały czas działały natomiast gniazda sokole na emigracji.
Wszystkie informacje dotyczące organizacji podlegały peerelowskiej cenzurze. Przykładem może być interwencja cenzorska z roku 1976 dokonana wobec książki „Działalność Sokoła Polskiego w zaborze pruskim i wśród wychodźstwa w Niemczech: 1884–1920” autorstwa Anny Ryfowej. Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk wyraził zgodę na publikację dokonując jednocześnie szereg interwencji cenzorskich. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL cytuje oficjalny tajny dokument urzędu kontroli podając powody i zakres ingerencji cenzorskich: „… z przyczyn politycznych, skrócona; wersja wydrukowana obejmuje lata 1884–1914. (...) nakład publikacji został zmniejszony do 300 egz., wysokość nakładu nie została uwidoczniona w metryczce książki”. Dodatkowo książka nie mogła być rozprowadzana w oficjalnej publicznej dystrybucji w PRL.
Ponownie pierwsze Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” zostało zarejestrowane 10 stycznia 1989 w Warszawie, następnie 1 marca 1990 Związek Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce. W całym kraju "Sokół" zrzesza obecnie ok. 8 tys. członków zorganizowanych w ok. 80 gniazdach.
W kilkuset sekcjach sportowych prowadzi zajęcia w kiludziesięciu dyscyplinach. Kontynuując tradycję przedwojennego "Sokoła" prowadzi wśród młodzieży pracę patriotyczno-wychowawczą, krzewiąc cnoty rycerskie i obywatelskie, umacniając miłość do Ojczyzny i poczucie tożsamości narodowej.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
