18 kwietnia 1506 roku papież Juliusz II położył kamień węgielny pod nową Bazylikę św. Piotra w Rzymie, jedno z najważniejszych dzieł architektury renesansu i baroku. Ponad 120 lat zajęło wybudowanie świątyni, która znajduje się w centrum Watykanu. Nie był to jednak pierwszy budynek, który stanął na miejscu śmierci Szymona Piotra.
Nie ma pewności czy święty Piotr był w Rzymie. Takie przekonanie wypływa z tradycji oraz z tajemniczego cytatu z Pierwszego Listu św. Piotra. Apostoł w zakończeniu pisze do chrześcijan: “Pozdrawia was ta, która jest w Babilonie razem z wami wybrana, oraz Marek, mój syn”. Problem polega na tym, że miasto Babilon leżało w gruzach od ponad stu lat. Tymczasem takie określenie stosowano w odniesieniu do stolicy cesarstwa Rzymskiego. Pobyt i męczeńską śmierć pierwszego papieża wspominają też niektórzy z pisarzy wczesnego chrześcijaństwa (np. św. Ireneusz z Lyonu). Żyjący na przełomie II i III wieku kapłan Gajusz wspominał o istnieniu "memorii Piotra" podając że znajdowała się ona na Watykanie. Według historyków miał to być pierwszy nagrobek apostoła. Być może jego pozostałością jest odnaleziony przez archeologów fragment czerwonego tynku z napisem PETR [...] ENI, co można tłumaczyć "Piotr jest tutaj".
W 313 roku cesarz Konstantyn Wielki wydał edykt mediolański gwarantujący każdemu chrześcijaninowi swobodę wyznania. Była to pewna forma podziękowania za wsparcie podczas kampanii przeciw Maksencjuszowi. Na samym edykcie się jednak nie skończyło. Cesarz wraz z papieżem Sylwestrem wznieśli pięcionawową świątynię w miejscu gdzie znajdował się monument oznaczający lokalizację grobu świętego Piotra. Obudowano go marmurowym relikwiarzem i umieszczono wewnątrz nowego kościoła. Na nieszczęście budowla znalazła się poza murami Rzymu i w IX wieku została ograbiona przez piratów. Ówczesny papież wybudował więc mur obronny chroniący tę jedną z najważniejszych świątyń chrześcijańskiego świata.
Już tamta budowla miała niebagatelne rozmiary. Bazylika miała co najmniej 220 m długości, wysokość zaś ponad 30 m. Plan i bryłę – zarówno wygląd zewnętrzny jak też charakter wnętrza – pierwszej wczesnochrześcijańskiej bazyliki św. Piotra w Rzymie możemy rekonstruować w oparciu o wykopaliska archeologiczne prowadzone na początku lat 40. ubiegłego stulecia oraz ryciny pokazujące wygląd budowli przed jej rozbiórką w XVI wieku. Świątynia należała do grupy bazylik zwanych memorialnymi, czyli takich, które wzniesiono dla upamiętnienia męczenników. Wedle tradycji, wybudowana została w miejscu pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża. Jak wszystkie tego typu budowle usytuowana była poza murami miejskimi zgodnie z tradycją, która zabraniała oddawania czci zmarłym w granicach miasta. Świątynia została wzniesiona w latach 325–333 na polecenie cesarza Konstantyna Wielkiego. Brakuje wzmianek źródłowych, które potwierdzałyby, że już w IV wieku odprawiano tam obrzędy liturgiczne; wiadomo natomiast, że odbywały się tam uczty towarzyszące pogrzebom i służące upamiętnieniu zmarłych. Powstanie bazyliki było możliwe dzięki wprowadzeniu na terenach całego Cesarstwa Rzymskiego – na mocy edyktu mediolańskiego wydanego w 313 roku – zasady wolności wyznania. Chrześcijaństwo zostało objęte protekcją cesarza, a sztuka powstająca w kręgu wyznawców tej religii weszła w nowy etap rozwoju. W architekturze wykształciły się wówczas podstawowe rozwiązania formalne, a na polu malarstwa i rzeźby – redakcje motywów ikonograficznych.
Formy architektury wczesnochrześcijańskiej oparte były na wzorach wypracowanych w kręgu rzymskim. W tej tradycji należy szukać źródeł popularnych rozwiązań jakimi były budynki na planie centralnym koła bądź ośmioboku oraz podłużne, trzy- lub pięcionawowe bazyliki. Budowle centralne były zwykle przeznaczone na baptysteria – miejsca chrztu – oraz martyria – miejsca kultu męczenników. Na potrzeby kościoła, miejsca sprawowania liturgii, zaadaptowano model rzymskiej bazyliki, budynku typowo świeckiego, o przeznaczeniu handlowym i sądowniczym. Przyjęte rozwiązania architektoniczne promieniowały z Rzymu na tereny Cesarstwa głównie dzięki fundacjom cesarskim. Kształt i charakter budowli wznoszonych z polecenia władcy naśladowano w całym Imperium.
Bazylika św. Piotra uważana jest za jedną z kanonicznych świątyń doby wczesnego chrześcijaństwa. Jak sugerują dane z wykopalisk oraz nowożytne ryciny była budowlą pięcionawową – na część przeznaczoną dla wiernych składała się nawa główna oraz cztery nawy boczne, znacznie od niej niższe. Od strony zachodniej, prostopadle do korpusu budowli, dostawiona była nawa poprzeczna zwana transeptem. Jej ramiona wystawały poza bryłę naw. Takie ułożenie naw nadawało planowi kościoła kształt zbliżony do wyglądu krzyża św. Antoniego (przypominający wielką literę T). Na zakończeniu nawy głównej znajdowała się apsyda, niewielka przestrzeń na planie półkola, wystająca poza przestrzeń nawy poprzecznej. Od strony wschodniej bazylika była poprzedzona atrium założonym na planie kwadratu. Atrium stanowiło swoisty dziedziniec poprzedzający przestrzeń kościoła, otoczone było krużgankami – długimi, przesklepionymi korytarzami, które otwierały się na plac dziedzińca i otoczenie kościoła szeregiem arkad wspartych na kolumnach. W centrum dziedzińca znajdowała się fontanna.
XVI-wieczne źródła ikonograficzne prezentują wczesnochrześcijańską bazylikę św. Piotra jako założenie rozległe i monumentalne. Nawę główną oddzielały od naw bocznych 22 pary kolumn, na których spoczywała belka zwana architrawem. Na niej opierały się ściany, których lico urozmaicały lizeny – płaskie, prostokątne występy muru – oraz okna oświetlające wnętrze. Nawy boczne oddzielone były od siebie kolumnami, na których opierały się półkoliście zamknięte łuki arkad. Nawa główna nakryta była dwuspadowym dachem, a jej wnętrze zamknięte było drewnianą więźbą dachową. Do wnętrza świątyni prowadził przedsionek zwany narteksem. Usytuowany był on w tej partii krużganków obiegających atrium, która przylegała bezpośrednio do kościoła. Ponad sklepieniem przedsionka widoczna jest fasada świątyni. Została ona podzielona na trzy strefy: dwa rzędy arkadowo zamkniętych okien oraz trójkątne pole tuż pod okapem dachu, w którym znajdowało się okrągłe okno zbliżone do rozety.
Na początku XVI wieku świątynia wybudowana na polecenie Konstantyna zaczęła grozić zawaleniem. Dlatego papież Juliusz II w 1506 roku podjął decyzję o zburzeniu przybytku i wybudowaniu na jego miejscu nowej świątyni. W tym celu Kościół zatrudnił najlepszych artystów epoki m.in. Rafaela Santi i Michała Anioła Buonarottiego. To jemu zawdzięczamy górującą nad Rzymem kopułę. Wysokość kopuły z krzyżem to około 136 m licząc od posadzki to jest odpowiednik około 50 pięter współczesnego wieżowca.
W XVI wieku stara bazylika Konstantyna była w opłakanym stanie. Dlatego też papież - mecenas Juliusz II podjął decyzję o jej zburzeniu i wystawieniu w tym miejscu godnego kościoła. 18 kwietnia 1506 roku papież osobiście położył kamień węgielny pod budowę świątyni. Prace architektoniczne miały trwać 120 lat i objąć pontyfikaty 20 papieży! Zmieniali się architekci i projekty budowli. Budowę nadzorowali między innymi: Donato Bramante, Rafael Santi, Michał Anioł, Domenico Fontana i Carlo Maderno. Kościół konsekrował w 1626 roku papież Urban VIII.
W chwili zbudowania była to największa katolicka świątynia na świecie. W 1989 w RPA zbudowano Bazylikę Matki Boskiej Królowej Pokoju, która zdetronizowała rzymskiego giganta. Jednak pod względem kubatury prymat pierwszeństwa nadal dzierży "święty Piotr".
Plac świętego Piotra i charakterystyczna kolumnada są prawdopodobnie jednym z najłatwiej rozpoznawalnych miejsc na świecie. Na jego kształt składają się dwie figury geometryczne: trapez i elipsa. Całość otoczona jest kolumnadą z rzeźbami 140 świętych. Wśród nich znajdziemy jednego Polaka - świętego Jacka Odrowąża. Ponoć jej architekt Gianlorenzo Bernini zamierzał pierwotnie zamknąć cały plac, ale po śmierci Aleksandra VII wycofano się z realizacji tego projektu. Z prawej strony znajduje się słynna Spiżowa Brama, która prowadzi na teren państwa watykańskiego.
Charakterystyczny kształt placu sprawia, że jeśli zatrzymamy się u wejścia, to przez kolumnadę będziemy mogli podziwiać w pełni piękno bazyliki. Fasada powstała w 1607 na miejscu poprzedniej, a jej autorem był architekt papieski Carlo Maderno. Na niej umieszczono trzynaście posągów - w centrum znajduje się Jezus, a po jego lewej i prawej stronie rzeźby Apostołów (brak jest jednak świętego Piotra).
Kopułę zaprojektował Michał Anioł, ale nie zdołał jej ukończyć. Prace kontynuowali: jego uczeń Giacomo della Porta i inny wybitny architekt Domenico Fontana. To co powstało było w założeniach wierne projektowi Michała Anioła, ale wzbogacone zostało o pomysły następców. Na przykład latarnie na kopule to dzieło autorskie Fontany. Wnętrze kopuły ozdobiono mozaikami. Możemy na nich podziwiać: czterech ewangelistów, Boga Ojca, aniołów, Chrystusa z Matką i świętymi oraz patriarchów i biskupów. Kopułę podtrzymują cztery pilastry. U ich podnóża umieszczono posągi: świętego Longina, świętej cesarzowej Heleny, świętej Weroniki i świętego Andrzeja. Stąd możemy zejść do Grot Watykańskich.
Zanim wejdziemy do środka Bazyliki musimy przedostać się przez przedsionek wzniesiony podczas przebudowy pod auspicjami Carlo Maderno. Nad wejściem do świątyni widać płaskorzeźbę ze sceną mianowania Piotra pierwszym papieżem. Z drugiej strony umieszczono kopię "Navicelli" - mozaiki Giotta, przedstawiającą łódź z apostołami i Chrystusa podtrzymującego tonącego Piotra.
Na obu końcach przedsionka zainstalowano rzeźby konne, choć obecnie trudno podziwiać je w pełnej krasie. W południowym końcu stoi posąg przedstawiający Karola Wielkiego z pierwszej połowy XVIII wieku. Prawdziwy skarb znajduje się jednak w północnym krańcu - jest to rzeźba dłuta Berniniego przedstawiająca cesarza Konstantyna Wielkiego. Niestety, posąg ten znajduje się za szybą, na trasie prywatnego przejścia, i możemy zobaczyć go jedynie z dalszej odległości.
Olśniewające swym przepychem i ogromem wnętrze najlepiej podziwiać rano (kiedy nie ma jeszcze zbyt wielu turystów) lub przed zachodem słońca (kiedy jest najlepsze światło). Na olbrzymiej marmurowej posadzce uwagę przykuwa okrągła płyta z czerwonego marmuru. Oznacza ona miejsce gdzie w dawnej świątyni klękali władcy chrześcijańskiego świata podczas uroczystych koronacji.
Po prawej stronie głównej nawy możemy dostrzec wykonany z brązu posąg świętego Piotra. Nie udało się dokładnie ustalić z jakiego okresu pochodzi rzeźba (prawdopodobnie jest to wczesne bądź pełne średniowiecze). 29. czerwca i 22. lutego posąg jest ubierany w ornat oraz tiarę.
Wzrok przykuwa umieszczony na wprost od wejścia monumentalny baldachim. Dzieło wybitnego rzeźbiarza i architekta Berniniego ma prawie 29 metrów wysokości! Tuż za nim znajduje się otwarta przeszklona przestrzeń przez którą możemy spojrzeć w dół i zobaczyć Konfesję wraz z Grobem świętego Piotra.
Dokładnie po przeciwnej stronie od wejścia, na drugim końca kościoła umieszczono jedną z najważniejszych relikwii chrześcijaństwa - drewniany tron świętego Piotra. Od greckiej nazwy tego sprzętu pochodzi określenie katedra (czyli kościół w którym rezyduje biskup).
Najważniejsze ołtarze Bazyliki świętego Piotra to:
Ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy - z prawej strony bazyliki, za jednym z pilastrów. W jego centrum umieszczono ikonę Matki Bożej pochodzącą jeszcze ze starej świątyni.
Ołtarz świętego Bazylego - z prawej strony bazyliki, pomiędzy pilastrem a ścianą. Nazwa pochodzi od mozaiki przedstawiającej świętego, który odprawia mszę w obecności cesarza. W urnie pod ołtarzem spoczywają doczesne szczątki polskiego świętego Jozafata Kuncewicza.
Ołtarz Michała Archanioła - z prawej strony, za pilastrami. W jego centrum znajduje się mozaika z wizerunkiem archanioła depczącego szatana.
Ołtarz św. Leona Wielkiego - z lewej strony bazyliki, za pilastrami. Zawdzięcza nazwę płaskorzeźbie przedstawiającej spotkanie papieża Leona z wodzem Hunów. Attyla jest przerażony wizją świętego Piotra i Pawła. Pod ołtarzem spoczął święty Leon - pierwszy papież, który został pochowany na Watykanie (poza świętym Piotrem).
Ołtarz Maryi Matki Kościoła - z lewej strony bazyliki obok ołtarza św. Leona. Wprawdzie znajdujący się w nim fresk pochodzi jeszcze z dawnej świątyni to jednak nazwa jest współczesna. Nadał ją Matce Bożej papież Paweł VI podczas II Soboru Watykańskiego (1964).
Ołtarz Ukrzyżowania świętego Piotra - z lewej strony bazyliki. Mozaika w nim umieszczona wyobraża śmierć patrona świątyni - przez ukrzyżowanie do góry nogami.
Ołtarz papieski - w centralnym punkcie bazyliki, nad grobem św. Piotra.
Kaplice
Kaplica Piety - z prawej strony bazyliki, blisko wejścia. Zawiera słynną rzeźbę Michała Anioła. Ponoć nieznany wtedy artysta wściekł się kiedy usłyszał, że jego dzieło przypisywane jest komuś innemu. W przypływie złości wyrzeźbił na Madonnie swój podpis. Rzeźba została poważnie uszkodzona w 1972 roku. Szaleniec podający się za Jezusa, odrąbał rękę i zniszczył twarz posągu. Podczas odtwarzania zniszczonego dzieła wzorowano się na kopii pochodzącej z poznańskiego kościoła Matki Bożej Bolesnej.
Kaplica świętego Sebastiana - z prawej strony bazyliki, obok Piety. W jej centrum umieszczono obraz przedstawiający św. Sebastiana przykutego do drzewa i naszpikowanego strzałami. UWAGA! To tutaj znajduje się grób świętego Jana Pawła II.
Kaplica Najświętszego Sakramentu - z prawej strony bazyliki, za powyższymi kaplicami. W jej centrum znajduje się obraz przedstawiający Trójcę Świętą. Ta kaplica przeznaczona jest dla modlących się - tutaj odbywa się adoracja Najświętszego Sakramentu.
Kaplica chóralna - z lewej strony bazyliki, naprzeciw kaplicy świętego Sebastiana.
Groty Watykańskie
To obszar rozciągający się bezpośrednio pod bazyliką. Jest to miejsce spoczynku 90 papieży oraz członków rodzin królewskich
Mimo swej nazwy, Groty Watykańskie to nie naturalne jaskinie, a podziemia bazyliki św. Piotra. Powstały one w wyniku budowy renesansowej bazyliki ponad poziomem posadzki wcześniejszej świątyni z IV w. Tak w 1626 r. powstała podziemna nekropolia. W korytarzach mieszczą się groby papieży oraz liczne kaplice. Do podziemi zostały złożone między innymi zwłoki Ottona II - cesarza niemieckiego, który zginął w X w. w trakcie walk z Saracenami w Kalabrii. Od XVII w. w Grotach chowano również zmarłych papieży, jeśli inaczej nie stanowiły ich testamenty.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
