30 lipca 1941 r. w Londynie podpisany został polsko-sowiecki układ sojuszniczy skierowany przeciwko Niemcom (od nazwisk jego sygnatariuszy nazywany potocznie układem Sikorski-Majski). Dokument ten zawierał protokół, który głosił, że z chwilą przywrócenia stosunków dyplomatycznych między Polską a Związkiem Sowieckim. „Rząd Sowiecki udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, którzy są obecnie pozbawieni swobody na terytorium ZSRS bądź jako jeńcy wojenni, bądź na innych odpowiednich podstawach.”
12 sierpnia 1941 r. władze radzieckie ogłosiły amnestię dla obywateli polskich przebywających w więzieniach, łagrach, obozach jenieckich i miejscach zesłania na terenie ZSRR. Do końca 1941 r. do delegatur ambasady polskiej zgłosiło się ok. 765 tys. uwolnionych Polaków. Była to tylko część ludzi objętych amnestią.
Pierwszym krokiem na drodze do przywrócenia wolności obywatelom polskim represjonowanym przez władze sowieckie po 17 września 1939 r. było przemówienie radiowe, które dzień po napaści Niemiec na ZSRS (tj. 23 czerwca 1941 r.) wygłosił polski premier – gen. Władysław Sikorski. Szef polskiego rządu domagał się w nim uwolnienia z sowieckich więzień „tysięcy Polek i Polaków”, podkreślając przy tym, że w sowieckich obozach „marnieje bezczynnie” ćwierć miliona jeńców wojennych.
Pertraktacje te ruszyły 5 lipca 1941 r., kiedy to Sikorski spotkał się z sowieckim ambasadorem ZSRS w Wielkiej Brytanii – Iwanem Majskim. Omawiając różne aspekty wzajemnych relacji szef polskiego gabinetu nie zapomniał o wysunięciu żądania zwolnienia polskich jeńców wojennych i więźniów politycznych znajdujących się na terytorium sowieckim. Majski obiecał, że przedłoży to żądanie swemu rządowi.
Do kolejnego spotkania Sikorskiego z Majskim doszło 11 lipca 1941 r. Sowiecki ambasador zgodził się wówczas na zwolnienie jeńców wojennych, uznając to za sprawę prostą i nie wymagającą dyskusji. Kwestię zwolnienia polskich więźniów politycznych pominął jednak milczeniem, a w przedłożonym przez niego projekcie polsko-sowieckiego układu nie było najmniejszej wzmianki na ten temat. Nie uszło to uwagi polskiego premiera, który domagał się, aby projekt uzupełnić o dodatkowy punkt, traktujący o przywróceniu wolności obywatelom polskim. Odpowiedź Majskiego była niejasna: stwierdził on, że stanowisko rządu sowieckiego w tej sprawie nie jest znane i obiecał je wybadać. Wyraził jednak przypuszczenie, że mogłoby stanowić dlań problem zobowiązanie się do uwolnienia wszystkich więźniów.
W poprawionym projekcie układu polsko-sowieckiego przedstawionym przez Majskiego 17 lipca 1941 r. rzecz została rozstrzygnięta negatywnie: nie było w nim dodatkowego punktu dotyczącego uwolnienia więźniów politycznych. W odpowiedzi Sikorski, 21 lipca 1941 r., ponownie wstawił do projekt układu punkt poświęcony tej kwestii. Miała ona dla niego fundamentalne znaczenie i stanowiła conditio sine qua non zawarcia układu ze stroną sowiecką.
W tym momencie ciężar pertraktacji ze stroną sowiecką przejęła strona brytyjska. Po kilku dniach udało się jej uzyskać zgodę władz sowieckich na załatwienie kwestii zwolnienia więźniów politycznych, tyle, że miała być ona przeniesiona do części tajnej układu (władze polskie domyślały się, że wynikało to ze względów prestiżowych). Dalsze pertraktacje prowadzone przez brytyjską ambasadę w Moskwie z udziałem Stalina i Mołotowa doprowadziły do wyrażenia przez nich zgody na to, by w otwartym tekście układu umieścić ogólną klauzulę mówiącą o uwolnieniu jeńców wojennych, deportowanych i więźniów politycznych.
Pomimo licznych próśb, władze radzieckie nie dostarczyły ambasadzie polskiej list obywateli polskich więzionych w ZSRR. Do wiadomości władz polskich dochodziły informacje o licznych przypadkach przetrzymywania obywateli polskich w więzieniach. Wieści o amnestii nie dotarły do wszystkich miejsc, gdzie więziono Polaków. Ponadto, 1 grudnia 1941 r., rząd radziecki ogłosił notę, w której stwierdzono, że jako obywatele polscy będą traktowane wyłącznie osoby narodowości polskiej, które zamieszkiwały 1 listopada 1939 r. Zachodnią Ukrainę i Białoruś. Tym samym nie objęto amnestią obywateli polskich narodowości białoruskiej, ukraińskiej i żydowskiej. Ambasada wynegocjowała uznanie polskiego obywatelstwa dla dawnych mieszkańców centralnej i zachodniej Polski. Jednak w praktyce przywracanie polskiego obywatelstwa, a co za tym idzie, objęcie amnestią, było realizowane niekonsekwentnie.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
