W historiografii polskiej zakorzenił się pogląd, że ewakuacja wojsk polskich z ZSRS do Iranu w sierpniu 1942 r. była wynikiem porozumienia brytyjsko-sowieckiego zawartego ponad głową rządu polskiego. Rzadko kiedy wspomina się o militarnym znaczeniu tej inicjatywy. 18 marca 1942 na spotkaniu z gen. Władysławem Andersem Stalin zgodził się na wyprowadzenie wojsk polskich, dla których w ZSRS nie wystarczało żywności.
Władze brytyjskie, tak samo jak rząd RP, chciały budować nowe polskie formacje na terenie Iranu z tych Polaków, dla których – wskutek decyzji Stalina z marca 1942 r. ograniczającej liczebność oddziałów polskich do 44 tys. żołnierzy – zabrakło miejsca w szeregach Armii Polskiej w Sowietach
Inicjatorem wyprowadzenia Armii Polskiej w ZSRS do Iranu był jej dowódca – gen. Władysław Anders. Jego motywacja była złożona. Po wspomnianej, marcowej decyzji Stalina ograniczającej liczebność armii stracił on wiarę w powstanie w ZSRS wielkiej armii polskiej (pierwotnie miała ona liczyć 100 tys. żołnierzy), a ponadto chciał przenieść wojsko polskie z Rosji do Iranu, bo spodziewał się tam potężnego uderzenia niemieckiego w kierunku Indii i południowo-wschodniej Azji. Chociaż Naczelny Wódz, gen. Władysław Sikorski, odrzucił te plany, Anders się tym nie zraził i na początku czerwca 1942 r z propozycją ewakuacji zwrócił się bezpośrednio do Stalina, zaznaczając, że sprawę tę można i należy załatwić na miejscu – bez angażowania polskiego rządu. Liczył przy tym na natychmiastową decyzję, tymczasem minął cały czerwiec, a Stalin milczał. Zareagował dopiero 30 czerwca, proponując Churchillowi przekazanie Wielkiej Brytanii armii polskiej w Rosji.
Powodem, dla którego Stalin złożył taką ofertę, były ciężkie straty, jakie wojska brytyjskie poniosły w trakcie ówczesnych walk na froncie egipskim. Istotnie, ostatniego dnia czerwca 1942 r. sytuacja Brytyjczyków stała się nie do pozazdroszczenia: po przegranej bitwie pod Mersa Matruh zostali oni zmuszeni do cofnięcia się na ostatnią rubież obronną przed Kanałem Sueskim – El Alamein. W rezultacie cały teren Bliskiego Wschodu został zagrożony, tym bardziej, że niemal jednocześnie Niemcy ruszyli z północy, prąc w kierunku Kaukazu.
Brytyjczycy byli propozycją Stalina zaskoczeni. Nie podjęli jednak żadnej decyzji, uznając, że o sowieckiej inicjatywie należy powiadomić rząd polski, który z nieznanych im względów pozostawał na marginesie całej sprawy. Oczywiście dla polskiego gabinetu propozycja Stalina była także zaskoczeniem – jeszcze większym i niewątpliwie niemiłym. Rząd Sikorskiego stał bowiem na stanowisku, że wojska polskie powinny bezwzględnie pozostać w Rosji. W zaistniałej sytuacji uznano jednak, że na sowiecką inicjatywę należy się zgodzić. Inicjator wyprowadzenia wojsk polskich z Rosji, gen. Anders, został powiadomiony o zgodzie władz sowieckich na przeniesienie jego armii na teren Iranu jako ostatni – 7 lipca 1942 r. Dowiedział się przy tym, że Stalin podziela jego pogląd na zagrożenie Środkowego Wschodu przez Niemców. Jak z powyższego wynika, przyczyny ewakuacji wojsk polskich z Rosji w 1942 r. miały wyłącznie charakter militarny. W źródłach z epoki brak politycznej motywacji tego wydarzenia. Motywacja tego typu to zjawisko późniejsze. Według nich kierownictwo Kremla uznało, że z politycznego punktu widzenia nieobecność armii polskiej na froncie wschodnim będzie dla ZSRR dogodniejsza: rozwiązał się problem niechcianego sojusznika, co – w ich przekonaniu – zwalniało z jakichkolwiek zobowiązań wobec
24 marca 1942 r. rozpoczął się pierwszy etap ewakuacji Armii Polskiej ze Związku Sowieckiego. Do listopada 1942 r. wysłano do Iranu ponad 115 tys. osób, w tym około 78,5 tys. żołnierzy oraz 37 tys. cywilów. Wśród ewakuowanych było niemal 18 tys. dzieci.
Strona polska liczyła, że w powstającej armii znajdzie się co najmniej 200 tys. żołnierzy. Problemem pozostawała kadra oficerska. Polskie instytucje zaniepokojone były faktem, że do organizowanego wojska nie zgłaszali się oficerowie więzieni wcześniej w sowieckich obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. W Griazowcu odnaleziono jedynie 400 oficerów, których przeniesiono tam z trzech wspomnianych obozów wiosną 1940 r. Tymczasem Sowieci konsekwentnie unikali odpowiedzi na pytania o zaginionych i utrudniali władzom polskim prowadzenie poszukiwań.
Ale ta historia to już inny rozdział określany jako zbrodnia katyńska...
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
