Historyczny Janosik działał po słowackiej stronie Tatr. Kradł i rabował, jednak w sposób specyficzny dla zbójników, nie zwykłych zbójów. Choć zbójnik nie działał na terenie naszego kraju, jest też znaną postacią polskich legend. Do niedawna na Podhalu panowało złudne przekonanie, że Janosik był Polakiem i tam właśnie zbójował, jednak to nieprawda.
Przywłaszczyliśmy sobie Janosika głównie za sprawą Tetmajera, który napisał m. in. epopeję tatrzańską „Legenda Tatr”. Składają się na nią dwie części: „Maryna z Hrubego” i „Janosik Nędza Litmanowski”, na których oparto motyw serialu telewizyjnego Jerzego Passendorfera „Janosik”, a także akcję filmu pełnometrażowego.
Rola zbójników zmieniała się na przestrzeni lat. Największy rozwój zbójnictwa przypisuje się na XVII i XVIII wiek. Czasy te charakteryzowały się zwiększeniem pańszczyźnianego ucisku na chłopów. Do zbójowania uciekali się często młodzi górale, chcący uciec przed poborem do armii. W okresie II wojny światowej mówiono, że "Zbójnicy to biedota wiejska walcząca z panami". Bez względu na czasy, najbardziej ogólne cechy, z jaki wiązało się zbójników, to wolność i sprawiedliwość. Nie wszystkich można jednak mierzyć tą samą miarą. Na przykład banda Janosika nie zawsze grabiła tylko tych najbogatszych. Janosik podobno osobiście nigdy nikogo fizycznie nie skrzywdził. Zdarzyło się to jednak jego kompanii, która dopuściła się zbrodni, która przypieczętowała również wyrok na Janosika.
Juraj Jánošík był Słowakiem i pochodził ze wsi Terchová, opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688, którą sporządził ksiądz Michał Smutko z parafii w miejscowości Varin. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). O dzieciństwie i młodości Janosika wiadomo bardzo mało. Pewne jest tylko to, że razem z rodzeństwem: Barborą (ur.1687), Janem (ur.1689), Martinem (ur.1692) i Adamem (ur.1697), wychowywał się w rodzinnej wsi Terchova. Istnieją listy z tamtego czasu, zawierające wzmianki, jakoby rodzina Janosików często wchodziła w konflikt z ówczesnym prawem.
Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Franciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 na ziemiach węgierskich. Miejscowi chłopi, w zamian za gwarancję swobody wyznaniowej i zwolnienie z obowiązków feudalnych, ochoczą zaciągali się do służby wojskowej. Chrzest bojowy przeszedł 3 sierpnia 1708 w bitwie pod Trenczynem, gdzie armia Rakoczego doznała dotkliwej klęski. W tym samym roku wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w Bytčy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomáša Uhorčíka, który był harnasiem zbójników karpackich. W październiku 1710 r. Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a w następnym miesiącu sam zdezerterował lub został wykupiony przez ojca z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713.
W 1711 Tomáš Uhorčík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.
Schwytanie Janosika poprzedziły półroczne, intensywne poszukiwania, kierowane przez sędziów liptowskich. Powodem tego były dwa napady, dokonane na terenach Liptowa. Najpierw obrabowano hrabinę von Schardon. Ze względu na to, że hrabina była żoną wyższego oficera wojsk cesarskich, taki to czyn mógł źle wpłynąć na stosunki polityczne między regionem liptowskim a cesarzem. Następnym incydentem był napad na ziemianina z Orawy Władysława Zmeškala, po którym sędziowie liptowscy wysłali Emericha Kubiniego, aby wytropił Juraja Janosika.
Zimą 1713 r. Jánošík został pojmany w domu Uhorčíka i osadzony w kasztelu Vranovo we wsi Palúdzka koło Liptowskiego Mikułasza (słow. Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca tegoż roku odbył się jego proces. W tamtych czasach sądy posługiwały się prawem, pochodzącym z 1515 roku, które zostało opracowane w spisie Stefana Verboczygo „Tripartitum opus iuris inclyi regni Hungariae”, uzupełnione później dekretami królewskimi z 1625 i 1655 roku. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom. Sąd w składzie: przewodniczący Władysław Okolicsany, oskarżyciel Aleksander Čemnický oraz obrońca Baltazar Palugay ostatecznie skazał Jánošíka na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewe żebro. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana. Janosika przedstawiono jako buntownika utrzymującego kontakty z powstańcami, oskarżono go za grabieże przeprowadzone w regionach Trenczyna, Nitry, Turczan, Liptowa, Orawy i na Śląsku.
Wyrok wykonano 17 marca 1713 roku na mikułaskim miejscu straceń zwanym Szubieniczki (Šibeničky).
W drugiej połowie XVIII wieku Juraj Jánošík stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim (świadczą o tym m.in. miejsca nazwane jego imieniem takie, jak np. Jánošíkova skala). Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry oraz Ukrainę.
Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna. Był uznawany za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji, jak i do niedawna w Polsce. Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski. W podobnym tonie, jako polskiego bohatera, Janka Dziurę, wywodzącego się z uciskanego przez sanację ludu przedstawił go Jalu Kurek w mocno nacechowanej ideologicznie trylogii Janosik, której akcja dzieje się na żywiecczyźnie.
Na podstawie motywów literackich Tetmajera w Polsce, w latach 70., powstał serial telewizyjny Jerzego Passendorfera Janosik, a także jego wersja pełnometrażowa. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i bardzo luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Mimo to oba obrazy zdobyły dużą popularność w Polsce i bardzo przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika.
Na podstawie m.in. portalu tatrzańskiego, Kościelak Lech, Historia Słowacji, wyd. Ossolineum, Wrocław 2010, Przerwa-Tetmajer Kazimierz, Legenda Tatr, wyd. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972, Radwańska-Paryska Zofia, Wielka encyklopedia tatrzańska, wyd. Górskie, Poronin 1995, Votruba Martin, Highwayman’s Life: Extant Documents about Janosik, „Slovakia” 1972-1973, nr 39, s. 61-86.
Zdjęcie: materiały prasowe nt. filmu "Janosik".
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
