5 lipca 1600 roku wydano akt fundacyjny Akademii Zamojskiej - trzeciej w Polsce, po Krakowie i Wilnie - szkoły wyższej. To w nim zawarte zostały powszechnie znane słowa kanclerza Zamoyskiego: „Takie są rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”. W planach kanclerza Akademia miała być prężnym ośrodkiem kultury polskiej i katolickiej, który oddziaływałby silnie na ludność prawosławną, przeważającą w województwach południowo-wschodnich. W pierwszej dekadzie swojego istnienia (do śmierci hetmana), Akademia zdobyła sobie znaczny rozgłos nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie. Dzięki niej Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był jednym z głównych ośrodków myśli naukowej w Polsce. Godność kanclerza Akademii Zamojskiej przysługiwała biskupowi chełmskiemu.
Otwieram wam źródło [nauki] w tej to założonej akademii, w której synowie wasi naukę czerpać będą. Bodajby wychodzili z niej pożyteczni Polsce obywatele!
Jan Zamoyski powołując do życia Akademię w Zamościu
Zamoyski już wcześniej interesował się szkolnictwem. Ten wychowanek Paryża, Strasburga i Padwy, znanych i popularnych wśród polskiej szlachty zagranicznych ośrodków uniwersyteckich, najpierw zamierzał w 1577 roku, wraz ze Stefanem Batorym, zorganizować w Krakowie na wzór paryskiego Collège Royal - Akademię Królewską. Miała to być szkoła całkowicie niezależna od władz kościelnych, jej zwierzchnikiem miał być król. Kiedy te próby zawiodły postanowił ufundować szkołę w Zamościu. Najpierw, w 1589 roku powstało gimnazjum kierowane przez Sebastiana Klonowica. Następnie przy znacznym współudziale Szymona Szymonowica rozpoczął kanclerz realizację swego zamierzenia. W kwietniu 1594 roku ogłoszono cele powstałej szkoły, następnie 29 października tegoż roku papież Klemens V111 wydał bullę zezwalającą na powołanie Akademii i drukarni. Szkoła miała mieć prawa uniwersytetu o trzech wydziałach - sztuk, prawa i medycyny - oraz prawo nadawania stopni akademickich i promowania doktorów. Wreszcie 15 marca 1595 roku otwarto Akademię i wkrótce przybyli do niej pierwsi studenci. Pierwszym rektorem został Melchior Stefanides.
Po kilku latach — w 1600 roku — Zamoyski wyda) akt fundacyjny, który porządkował organizację szkoły i określał jej program. Rok później akt ten został zatwierdzony przez króla Zygmunta III Wazę.
Szkoła miała nauczać na dwóch poziomach - niższym, pięcioletnim (z katedrami początków filozofii i wymowy, prozodii i składni oraz analogii i ortografii) i wyższym, akademickim, sześcioletnim (z siedmioma katedrami - matematyki, logiki i metafizyki, filozofii naturalnej i medycyny oraz retoryki - realizowały one rozszerzony program dawnego quadrivium; właściwe studia wyższe to były pozostałe katedry - filozofii moralnej i polityki, prawa powszechnego i prawa polskiego). Z czasem powstawały nowe katedry - teologii (1641, od 1648 wydział teologiczny - co dawało Akademii prawa pełnego uniwersytetu i uprawnienia do nadawania tytułu doktora teologii), historii (1645), medycyny praktycznej (1653), prawa kanonicznego (1647). W 1746 roku Akademia liczyła 20 katedr. W tymże roku biskup Jerzy Laskarys przeprowadził jej reformę i podzielił na 4 wydziały: teologiczny, prawniczy, medyczny i filozoficzny.
Program realizowany w Akademii w początkowym okresie jej istnienia opracowany został przy współudziale Szymona Szymonowica i Wojciecha z Kalisza. Szkoła miała wychowywać młodzież dla potrzeb Rzeczypospolitej „zarówno w czasie wojny, jak i pokoju”. Chłopcy rozpoczynali naukę w wieku 7 lat pod opieką nauczyciela „analogii i ortografii” od poznawania alfabetu polskiego, a następnie łacińskiego. Po czym następowała nauka gramatyki polskiej i łacińskiej. To był zakres pierwszej klasy. W drugiej, dwuletniej, uczyli się prozodii i składni polskiej i łacińskiej. Trochę czasu w tej klasie poświęcano również na ćwiczenia fizyczne. Trzecia klasa, także dwuletnia wprowadzała początki retoryki w oparciu o teksty łacińskie, greckie i polskie. Ponadto w tej klasie uczono się historii filozofii, historii politycznej starożytnej. Klasa ta kończyła naukę na niższym poziomie.
Naukę na wyższym poziomie rozpoczynała matematyka - arytmetyka i geometria (uwzględniano nawet pomiary w terenie) - na zmianę z geografią. Dalej następowała nauka logiki i metafizyki w oparciu o filozofów starożytnych - Arystotelesa, Cycerona i in. By zapewnić wychowankom wszechstronne wykształcenie uwzględniano również w programie fizykę według Arystotelesa, czyli poznawanie świata przyrody w oparciu o podręcznik uczonego francuskiego Jakuba Carpentariusa oraz elementy wiedzy medycznej na podstawie dzieła Gallena. Kolejnym etapem była nauka retoryki uznawana za istotną z punktu widzenia przyszłej działalności wychowanków. Uczono się jej teoretycznie na podstawie dzieł retorycznych Arystotelesa, Hermonogenesa i Cycerona. Praktyka obejmowała pisanie i wygłaszanie mów w oparciu również o teksty starożytne Cycerona, Demostenesa i innych. Następnym etapem była nauka filozofii moralnej i polityki. Czytano i analizowano m.in. „Etykę nikomachejską” Arystotelesa, „Ekonomikę” Ksenofonta, „Politykę” Arystotelesa, „O prawach” Platona i in. Nauka prawa to kolejna rzecz jakiej poświęcano dużo uwagi, uznając ją za szczególnie przydatną dla każdego, kto chciał działać na arenie politycznej. Poznawano więc prawo rzymskie oraz prawo polskie4. Nauka w Akademii nastawiona była przede wszystkim na przygotowanie młodzieży do przyszłej pracy dla dobra Rzeczypospolitej. Jak mówił kanclerz Zamoyski w swej mowie na otwarcie szkoły: „Bodajby wychodzili z niej pożyteczni Polsce obywatele!”
Akademia istniała do 1784 roku, kiedy to decyzją władz austriackich została zamknięta, a w jej miejscu utworzono liceum. W ciągu tych prawie 190 lat istnienia przez jej mury przewinęło się ponad 10 tysięcy uczniów pochodzących w części ze stanu szlacheckiego (przeciętnie kilkanaście procent szlachty kształciło się w Zamościu), ale w przeważającej większości spoza niego - z mieszczan i chłopów. Średnia roczna frekwencja wynosiła ponad 70 osób, ale od końca XVII wieku rzadko osiągała ten poziom. Przybywali tutaj głównie uczniowie i studenci z ziem południowo-wschodnich Rzeczypospolitej, ale niekiedy również z bardziej odległych terenów, czy nawet z zagranicy (z Węgier i Śląska, ale także z Anglii, Czech, Francji, Niemiec i Szkocji).
Równolegle z Akademią powstała w Zamościu drukarnia 7, mająca służyć potrzebom szkoły. Pierwszym drukiem była odezwa obwieszczająca powstanie nowej szkoły. Podstawowym celem działalności tej oficyny było zaspokajanie potrzeb dydaktycznych szkoły i przez zapewnienie możliwości druku ściągnięcie do Zamościa profesorów. Drukarnia przetrwała dłużej niż szkoła, od 1784 roku związana była z zamojskim Liceum Królewskim.
Akademia Zamojska w DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
