Urodził się w Strawczynie, koło Kielc, 14 października 1864 r., w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Doświadczenia z gimnazjum kieleckiego, w którym rozpoczął naukę w wieku 10 lat, wykorzystał później podczas pisania „Syzyfowych prac". Właśnie w gimnazjum zaczął pisać, a w wieku 18 lat zadebiutował na łamach prasy pierwszymi wierszami i dramatami. Szczególnie ciekawe są napisane w tym okresie „Dzienniki".
Jego ojciec, podupadły szlachcic, był dzierżawcą folwarków w Kieleckiem. Żeromski spędził dzieciństwo w jednym z nich, w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich. Rodzice wcześnie umarli. Młodość przeżył w biedzie, nabawił się gruźlicy, którą ze zmiennymi skutkami leczył całe życie. Uczęszczał do Kieleckiego Gimnazjum Miejskiego, utrzymywał się z korepetycji.
W Gimnazjum spotkał wybitnego nauczyciela, który wpłynął na jego dalsze życie. Był nim Antoni Gustaw Bem, historyk literatury, publicysta i krytyk, zwolennik pozytywizmu, wybitny pedagog. Żeromski wspominał o nim w Dziennikach, i uwiecznił w Syzyfowych pracach jako profesora Sztettera.
Edukację przerwał z braku pieniędzy i wyjechał do Warszawy, gdzie dwa lata studiował w Wyższej Szkole Weterynaryjnej, która nie wymagała matury. Studia przerwał po dwóch latach z powodu braku środków do życia. Żył wtedy z korepetycji, głodował.
Po pierwszych sukcesach literackich podjął pracę jako od 1888 zatrudniał się jako guwerner szlacheckich dzieci. W 1890 objął posadę w Nałęczowie, modnym uzdrowisku, do którego zjeżdżali znani pisarze i dziennikarze (Nałęczów był pierwowzorem Cisów, które opisał później w Ludziach bezdomnych.).
W Nałęczowie poznał też swoją przyszłą żonę Oktawię Rodkiewiczową z Radziwiłłowiczów, z którą miał syna Adama (świadkiem na ślubie był Bolesław Prus).
Chory na gruźlicę w 1892 r. wyjechał za granicę, do Pragi, Monachium, Wiednia, Zurichu. W Szwajcarii przez pięć lat pełnił funkcję zastępcy bibliotekarza Polskiego Muzeum Narodowego w Rapperswilu, założonym przez Władysława Platera. Muzeum gromadziło zbiory dotyczące dziejów polskiej emigracji po powstaniu listopadowym i styczniowym. Wiedzę zaczerpniętą z tych zbiorów obficie wykorzystywał w swoim pisarstwie. W Szwajcarii poznał m.in. Gabriela Narutowicza, Juliana Marchlewskiego i Edwarda Abramowskiego, który stał się jego ważnym nauczycielem ideowym.
Protestując przeciw stosunkom panującym wśród pracowników Muzeum, wrócił do Warszawy, gdzie w latach 1897-1903 pracował w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. Od 1904, kiedy to po opublikowaniu Popiołów zyskał względną stabilizację finansową, zaprzestał szukania posad, oddał się pracy pisarskiej i działalności społecznej. Książki Żeromskiego stawały się coraz bardziej popularne, a sytuację materialną poprawiły nieco honoraria za „Ludzi bezdomnych".
Powieść przyjęto bardzo dobrze, stała się nawet bestsellerem - dla jednych była programem działania, dla innych wyciskaczem łez.
Mieszkał przez rok w Zakopanem, potem znów w Nałęczowie, gdzie zbudował Chatę, dom góralski według projektu Stanisława Witkiewicza.
W 1907 odbył podróż po Włoszech. W 1908 zmuszony został przez policję do opuszczenia Królestwa Polskiego. Mieszkał w Zakopanem i Krakowie. Występował jako świadek w głośnym procesie Stanisława Brzozowskiego, w którego niewinność wierzył, a całą aferę uważał za policyjną prowokację. W 1913 ożenił się powtórnie z malarką Anną Zawadzką i wyjechał do Florencji, gdzie przyszła na świat córka Monika.
Związany z ruchem niepodległościowym, po wybuchu I wojny światowej Żeromski zgłosił się w 1914 r. do Legionów. Próby te nie były skuteczne, zatem wrócił do Zakopanego. Od Józefa Piłsudskiego odsunął się później ze względu na negatywny stosunek do polityki państw centralnych.
W 1919 zamieszkał w Warszawie, kupił dom w Konstancinie, następnie przeniósł się do oficyny Zamku Królewskiego. W 1921 odkrył Bałtyk, który stał się następną po Tatrach jego wielką miłością.
Żeromski żywo interesował się polityką. Doświadczenia ubogiej młodości, obserwacja życia ziemiaństwa i biedoty wiejskiej, kontakt z radykalnymi poglądami Wielkiej Emigracji i ze współczesną myślą socjalistyczną spotęgowały jego naturalne skłonności społecznikowskie. Żeromski jest twórcą literatury bodaj najbardziej emocjonalnie zaangażowanej w historii piśmiennictwa polskiego. Jego działalności pisarskiej towarzyszyła także intensywna działalność społeczna. W Nałęczowie dom Żeromskich był ośrodkiem aktywności patriotycznej i edukacyjnej. Funkcjonowała w nim ochronka dla dzieci z ubogich rodzin i tajna szkoła polska. Żeromski był honorowym przewodniczącym nałęczowskiego Towarzystwa Oświatowego "Światło". Wraz z grupą miejscowych radykalnych inteligentów założył Uniwersytet Ludowy, w którym sam wygłaszał odczyty.
Uczestnicząc w akcji plebiscytowej zjeździł Warmię i Mazury, pisał o Śląsku, Wielkopolsce i Pomorzu. Anegdota przedstawia jego rozmowę z Piłsudskim - jedynym równym mu w ówczesnej Polsce autorytetem. Gdy Piłsudski, nie przekonany widać wywodami pisarza, powiedział w końcu: „Mam w dupie pańskie ziemie zachodnie", Żeromski odpowiedział przed trzaśnięciem drzwiami: "A ja mam w dupie pańskie ziemie wschodnie".
Inicjator projektu Akademii Literatury, współzałożyciel i prezes (1920) Związku Zawodowego Literatów Polskich, założyciel Straży Piśmiennictwa Polskiego i polskiego PEN-Klubu (1924). Przyczynił się do powstania Towarzystwa Przyjaciół Pomorza (1920), uczestniczył w akcji plebiscytowej na Mazurach. W dowód uznania otrzymał mieszkanie na Zamku Królewskim w Warszawie.
Na początku lat 20. nazwisko Żeromskiego wymieniane było wśród kandydatów do literackiego Nobla. Polski pisarz nie otrzymał jednak tej nagrody, głównie z powodu kampanii dziennikarzy niemieckich po opublikowaniu "Wiatru od morza" (1922), opisującego historię walki o polskość Pomorza. W ostatnich latach, po otwarciu archiwów obrad Szwedzkiej Akademii z tego okresu, okazało się, że decydujące znaczenie miały jednak także względy literackie – styl Żeromskiego wydał się akademikom ciężki i przesadny, poruszane tematy – lokalne, klimat prozy – pesymistyczny i zniechęcający czytelnika.
W przededniu wybuchu I wojny światowej Żeromski był najpopularniejszym polskim autorem, a z czasem stał się także najbardziej kontrowersyjnym po publikacji „Przedwiośnia". Sodalicja Mariańska uznała powieść za jedną z najbardziej szkodliwych, domagano się odebrania Żeromskiemu odznaczeń i wyrzucenia z mieszkania na Zamku Królewskim.
Sam pisarz był już wtedy bardzo chory, jego stan lekarze określali jako beznadziejny. Po przyjęciu kolejnego, sprowadzonego z zagranicy lekarstwa, choremu poprawiło się. Monika Żeromska, córka pisarza wspomina, że 19 listopada 1925 r. po obiedzie odwiedził ojca Antoni Słonimski. Wpadł też Julian Tuwim z bukietem róż ciesząc się z powrotu pisarza do zdrowia. Następnego dnia Żeromski już nie żył.
Pogrzeb pisarza stał się wielką manifestacją narodową. Na żądanie mieszkańców stolicy, skrócono tego dnia czas pracy. Stefan Żeromski pochowany został 23 listopada 1925 r. na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie.
Postawiono mu liczne pomniki, m.in. w Nałęczowie (1928 - projekt Stanisława Witkiewicza, dłuta Andrzeja Żurawskiego), we Włocławku (1964 - projekt Mariana Wnuka) oraz w Iławie (1966 - projekt Kalmus-Kubickiej).
6 czerwca 1902 roku na łamach warszawskiego "Tygodnika Ilustrowanego" pojawił się pierwszy odcinek "Popiołów" Stefana Żeromskiego. Czytelnicy poznali postać Rafała Olbromskiego, syna szlacheckiego, który po wielu zawirowaniach życiowych, dojrzał do swojego głównego zadania: walki o niepodległość Polski. Taką szansę widzieli Polacy porozbiorowej Ojczyzny u boku Napoleona.
"Tygodnik" zachęcał słowami: " „Powieść Żeromskiego Popioły, gdzie autor przedstawił w sposób wzruszający, a zarazem wysoce artystyczny narodziny epopei historycznej, którą w kraju naszym zapoczątkowało zjawienie się na horyzoncie dziejowym Napoleona” .
A co o książce mówił sam autor?. Kilka lat później w przedmowie do przekładu: "W "Popiołach" świat jest weselszy niż w późniejszej Polsce pod zaborami: mowa tu o czynach legionistów dokonywanych pod włoskim i hiszpańskim niebem, a nawet za Atlantykiem. Przewija się tutaj szereg obrazów wsi polskiej, za rządu Austriaków na początku XIX stulecia, życie we dworach niezamożnej szlachty, panów zamkniętych w sobie i swych majątkach oraz magnaterii wkupującej się przy pomocy rządu austriackiego w szeregi arystokracji. Obrazy szkolnictwa niższego i akademickiego za tych czasów spotykają się ze scenami hulaszczej złotej młodzieży i życiem tajnym masonerii. Wiele miejsca zajmują sprawy miłosne i wojenne. Ostatnie zagarnęły wiele rozdziałów."
Historia powstania Popiołów jest dość długa i nie we wszystkich szczegółach dokładnie znana. Według informacji St. Piołun-Noyszewskiego plan powieści powstał już w Rapperswilu, a więc przed rokiem 1897. Żeromski zaczął tam gromadzić do niej materiały historyczne, o czym świadczy wykorzystanie zbiorów Leonarda Chodźki.
Pracę tę kontynuował później na marginesie swych zajęć w bibliotece Zamoyskich w Warszawie. Do pisania powieści przystąpił latem 1898 r., być może już wówczas powziął ambitny plan przedstawienia obrazu życia duchowego Polski pod obcym panowaniem w XIX stuleciu - najpierw pierwszą przemianę dusz i sumień w czasie wojen napoleońskich, a następnie uwydatnić jej skutki w rewolucjach, emigracji, buntach, powstaniach i wygnaniach.
W listopadzie 1900 r. rękopis Popiołów skonfiskował żandarmeria rosyjska w czasie rewizji w mieszkaniu pisarza. Dzięki staraniom Oktawii Żeromskiej udało się odzyskać niemal w całości. Po raz drugi rękopis powieści dostał się w ręce żandarmerii w czasie pobytu Żeromskiego w Nałęczowie; kilkanaście rozdziałów wówczas zakwestionowano i zatrzymano. Autor musiał je po raz drugi rekonstruować.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
