Malarz, rzeźbiarz i scenograf związany ze środowiskiem krakowskim i warszawskim; czołowy reprezentant formistycznej awangardy w latach 1917-1922 oraz nurtu kolorystycznego w latach 30. i 40. XX w. Urodzony w 1885, zmarł w 1958.
Edukację artystyczną rozpoczął w 1905 r. w Szkole Sztuk Pięknych w Kijowie. Studia malarskie kontynuował w latach 1906-1911 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Teodora Axentowicza i Jacka Malczewskiego. W okresie 1907-1911 odbył szereg podróży do Wiednia, Monachium, Paryża i Florencji, służących zarówno poznaniu sztuki dawnych mistrzów jak i przyswojeniu rozmaitych nurtów sztuki współczesnej. Wraz z bratem, Andrzejem Pronaszką i Tytusem Czyżewskim zainicjował w Krakowie wystawy Niezależnych (1911, 1912, 1913), zorganizowane na wzór paryskiego Salon des Indépendants; pokazy te świadczyły o dążeniu do wykroczenia poza artystyczną formację Młodej Polski, stanowiły wyraz sprzeciwu wobec dominującej pozycji założonego w 1897 r. Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" zrzeszającego koryfeuszy malarstwa przełomu wieków.
W okresie 1911-1912 Pronaszko wykonał projekty polichromii i płaskorzeźby do ołtarza w kościele oo. Misjonarzy na Kleparzu w Krakowie, w których znalazła przejaw kubizująca stylizacja form. Ogłoszony przez artystę w 1914 na łamach krakowskiego czasopisma "Rydwan" artykuł "Przed wielkim Jutrem" stał się manifestem nowej sztuki. W 1917 Pronaszko został współzałożycielem awangardowej grupy Ekspresjoniści Polscy (przemianowanej w 1919 na Formiści); dzięki wypowiedziom takim jak "O ekspresjonizmie" ("Maski" 1918), zyskał pozycję teoretyka formizmu.
Repertuar tematyczny jego malarstwa obejmował portrety, akty, sceny rodzajowe, rzadziej pejzaże. Uprawiał także rzeźbę; jego prace - większości zniszczone podczas II wojny światowej - stanowiły jedno z największych osiągnięć rzeźby formistycznej. Wraz z bratem, Andrzejem, wprowadził także nowatorskie rozwiązania w dziedzinie scenografii; był autorem rewolucyjnych inscenizacji sztuk Stanisława Wyspiańskiego, Tadeusza Micińskiego i Stefana Żeromskiego. W 1919 r. współpracował jako scenograf z warszawskim zespołem teatralnym "Reduta" kierowanym przez Juliusza Osterwę. W 1920 zaczął wykładać w Wolnej Szkole Malarstwa Ludwiki Mehofferowej w Krakowie. W 1923 objął stanowisko kierownika pracowni malarstwa monumentalnego na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Zaprojektował wileński pomnik Adama Mickiewicza, którego makieta została odsłonięta w 1924 r.
W tymże roku Pronaszko osiadł w Krakowie. W latach 1933-1935 wykonał dekorację plafonów w zamku na Wawelu (sala w wieży Zygmunta III i sypialnia królewska); inspiracji i wzorów do tych malowideł poszukiwał w monumentalnej sztuce Paolo Veronese, którą studiował podczas pobytu we Włoszech w 1933 r. W 1945 r. otrzymał nominację na stanowisko profesora krakowskiej ASP; w 1949 r. powierzono mu funkcję rektora uczelni. Był członkiem Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", z którym wystawiał w Krakowie i Warszawie. Uczestniczył także w ekspozycjach grupy Zero w Krakowie (1909), Nowej Generacji - we Lwowie (1932) i Zwornika - w Krakowie (1934). Swe prace pokazywał wielokrotnie w kraju: w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (1913, 1921, 1928, 1929, 1932) i Lwowie (1911-1913), oraz w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (1919) i Instytucie Propagandy Sztuki (1931, 1936-37) w Warszawie. Uczestniczył też w Salonie Jesiennym (1928) w Paryżu. Brał udział w prezentacjach polskiej sztuki w paryskiej Galerie du Musée Crillon (1922) i wiedeńskiej Secesji (1928). Wystawiał ponadto swe prace w Stanach Zjednoczonych w Carnegie Institute w Pittsburgu (1931) i Nowym Jorku; uczestniczył w wystawach w Pradze (1927), Sztokholmie (1927), Wenecji (18. Biennale, 1932) i Brukseli (Wystawa Międzynarodowa Sztuki Nowoczesnej, 1935). Indywidualne wystawy artysty odbyły się w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w 1922 i 1957 r. W 1937 r. otrzymał złoty medal za malarstwo na Międzynarodowej Wystawie "Sztuka i Technika" w Paryżu. Został ponadto odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Orderem Sztandaru Pracy I klasy i Nagrodą Państwową I stopnia (1955).
We wczesnej fazie twórczości na kształtowanie się postawy artystycznej Pronaszki najsilniej oddziałała symbolistyczna sztuka Malczewskiego (Stary rybak, ok. 1910; Puste sieci, 1911; Boża jesień, 1912). W okresie formistycznym czerpane z malarstwa Cézanne'a i estetyki kubizmu inspiracje artysta programowo wiązał z tradycją polskiej sztuki średniowiecznej i podhalańskim malarstwem naiwnym. Jego dążenia do stworzenia nowoczesnego stylu narodowego wyrastały z przekonania o całkowitej autonomii sztuk plastycznych względem treści literackich i pozamalarskich ideologii. Forma dzieła, uwolniona od przymusu naśladowania natury, uzyskała w programie Pronaszki bezwzględny prymat. Wpływ kubizmu ujawnił się najdobitniej w zaakcentowaniu płaskości obrazu; rozbicie iluzji głębi przestrzennej w obrazie następowało poprzez jednoczesne ukazanie rozmaitych fragmentów rzeczywistości ujętych z różnych punktów widzenia i odległości (Akt formistyczny, 1917). Artysta stosował wąską gamę barw stłumionych, zdominowaną przez błękity lub brązy. Poprzez modulację i mnożenie zgeometryzowanych kształtów budował rytmiczne układy kompozycyjne o wyrazistej artykulacji. Oryginalną formułę rzeźby formistycznej, jaką stworzył, cechowała dynamiczna rytmika rozczłonkowanych brył. Pronaszko uzyskiwał ją poprzez uskokowe łamanie płaszczyzn, przesuwanie profili i wprowadzanie form negatywowych, uaktywniających rzeźbiarsko przestrzeń. Jego wczesne prace ujawniały inspiracje sztuką ludową (Pieta, 1918; Czarny prorok Izajasz, 1918-22); zintensyfikowana ekspresja cechowała rzeźby Sybilla (1918) i Chrystus w Ogrójcu (1921) o syntetycznie potraktowanej bryle i wyrazistych konturach. Lapidarna, zwarta i rytmicznie artykułowana forma jest znamienna dla Popiersia Tytusa Czyżewskiego (1920) sugestywnie oddającego charakterologiczną siłę portretowanego. Wyraz dramatycznego patosu nadają projektowi pomnika Adama Mickiewicza (1922) sekwencje pryzmatycznie ponacinanych i addytywnie nawarstwiających się brył.
W 1922 nastąpiła w malowanych przez Pronaszkę aktach zmiana w sposobie ujmowania kształtu: scalone na nowo figury modelek wydobywał subtelny kontur i walorowy modelunek, kolorystyka uległa rozjaśnieniu, kompozycja nabrała dekoracyjnych, linearnych wartości zaakcentowanych przez rytm fałdowania kap i kotar (Dwa akty z gitarą, ok. 1922; Akt na tle okna, 1922); w sposobie upozowania figur ożyły reminiscencje sztuki mistrzów renesansu. Rok 1925 otworzył w twórczości Pronaszki okres koloryzmu; artysta wprowadził wówczas gwałtowne zestawienia barw intensywnych, mocnych, niekiedy agresywnych, wykorzystał kontrasty tonów ciepłych i zimnych (Pejzaż z Cagnes, 1928; Trzy akty w pracowni, ok. 1934). Formę budował kolorem i podkreślał konturem; farbę nakładał spontanicznym, szerokim ruchem pędzla uzyskując gęstą, lśniącą fakturę (Gitarzysta I, 1931). Znamienne dla tego okresu są portrety o pogłębionej ekspresji (Portret matki artysty, 1928). W martwych naturach z lat 30. kształt wyobrażonych przedmiotów został podporządkowany jakościom malarskiej materii i kolorystycznym zestrojom (Martwa natura z butelką, 1930; Martwa natura z winogronami, 1930). Często powtarzającym się motywem były instrumenty muzyczne, szczególnie skrzypce i gitara.
W latach 40. Pronaszko akcentował strukturę kompozycyjną obrazu i jego dekoracyjną płaskość (Martwa natura ze szkłem, 1939-1945). W układach barwnych przeważały róże, fiolety, żołcienie i zielenie. Powracającym wciąż tematem stał się portret żony, dekoracyjnie przestylizowany, niekiedy wpisany w kompozycję wzorzystych tkanin i dywanów zdobiących wnętrze (Odpoczynek, 1948). Kolorystyczne walory zachowały prymat w powstających w latach 50. obrazach przedstawiających tematy narzucone przez doktrynę socrealizmu, w wizerunkach ludzi pracy i scenach samokształcenia. W II połowie lat 50. gama barwna obrazów Pronaszki ponownie uległa zmianie; przytłumione tony jakby zetlały i spopielały. Pod koniec życia artysta malował obrazy odzwierciedlające egzystencjalne problemy, oddające refleksję nad przemijaniem i zbliżaniem się do kresu doczesnego bytowania (Stary człowiek nad kieliszkiem absyntu, 1956; Stary malarz przed sztalugami, 1958).
Na podstawie: PAN Instytut Sztuki Polskiej I.Kossowska
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
