Powieści Orzeszkowej dają bogaty obraz życia społecznego jej epoki, przegląd idei, wierzeń, rozterek i klęsk. Przetłumaczone zostały na blisko 20 języków, szczególną poczytnością cieszyły się przekłady rosyjski i szwedzki. Przeżycie pokoleniowe, lektury oraz doświadczenia społeczne w naturalny sposób zbliżyły Orzeszkową do pozytywistów. Nie podzielała tylko ich serwilizmu politycznego i całe życie pielęgnowała romantyczną tradycję patriotyczną. Również jej poglądy na literaturę i ich ewolucja wpisywały się w dynamikę pozytywizmu.
Urodziła się 6 czerwca 1841 roku jako Eliza Pawłowska. w zamożnej szlacheckiej rodzinie w Miłkowszczyźnie koło Grodna. Dzieciństwo spędziła głównie w Grodnie, gdzie z resztą rodziny przeprowadziła się po śmierci ojca (miała wtedy 2 lata). Wychowywana była głównie przez kobiety – matkę, babcię, starszą siostrę oraz opiekunkę. Bardzo szybko zaczęła przejawiać talent literacki, od najmłodszych lat uwielbiała czytać i wymyślać ciekawe opowieści.
W latach 1852-1857 uczyła się na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie zawarła przyjaźń z Marią Konopnicką. Naukę na pensji wspominała jako stratę czasu. Uważała, że po jej opuszczeniu była pogrążona w "bezmyślności i razem lekkomyślności". Później w swoich utworach ("Marta", "Pamiętnik Wacławy", "Nad Niemnem", "Kilka słów o kobietach") krytykowała sposób edukacji dziewcząt.
W 1858 roku, w wieku 17 lat, wyszła za mąż za dużo od niej starszego Piotra Orzeszka i zamieszkała w jego majątku w Ludwinowie. Związek zaaranżowała rodzina Elizy, a ona sama zgodziła się na niego aby uniezależnić się od matki. Małżeństwo nie było udane, ale pobyt w Ludwinowie stał się dla przyszłej pisarki pierwszą okazją do zaangażowania w życie społeczne. W litewskich komitetach ziemiańskich trwała właśnie dyskusja na temat sposobów uwłaszczenia chłopów i Orzeszkowa zaangażowała się - ku niezadowoleniu męża - po stronie rozwiązań demokratycznych. Wymusiła też na Orzeszce zgodę na prowadzenie w Ludwinowie szkoły dla dzieci wiejskich.
Tymczasem wybuchło Powstanie Styczniowe i Orzeszkowa, która czuła się związana z obozem demokratycznym, pomagała w ukrywaniu i przewożeniu przez granicę Romualda Traugutta, była łączniczką partyzantów, zaopatrywała ich w żywność. Konsekwencje jej działań poniósł mąż, który po klęsce powstania został zesłany do guberni permskiej, a jego majątek w Ludwinowie został skonfiskowany.
Po powstaniu dobrze widziane było, żeby żona pojechała na zesłanie razem z mężem. Orzeszkowa, choć małżonek płacił zesłaniem za jej własne sympatie polityczne, nie uczyniła tego. Wróciła do majątku rodziców na Miłkowszczyźnie.
W 1867 roku, po powrocie Orzeszki z zesłania, wystąpiła z pozwem o rozwód i uzyskała go. Kilka lat później związała się z Stanisławem Nahorskim, z którym żyła przez lata bez ślubu siejąc zgorszenie w środowiskach ziemian. Ślub wzięli dopiero w 1894 roku.
Tymczasem w majątku rodziców czekała na Orzeszkową - wreszcie samodzielną i decydującą o samej sobie - wielka biblioteka ojca z działami klasyków XVIII i XIX wieku - nie tylko literaturą piękną, ale też dziełami filozoficznymi, socjologicznymi i ekonomicznymi. Wyznaczyła sobie ścisły reżim godzin studiowania i konsekwentnie go realizowała nie chcąc okazać "kobiecej słabości i niedołęstwa" - jak pisała wspominając ten okres. Lata spędzone w majątku rodziców były ważnym okresem w dojrzewaniu pisarki.
Przez pryzmat zdobytej wiedzy usiłowała zrozumieć przyczyny upadku ziemiaństwa, niemożność dostosowania się do nowej rzeczywistości ekonomicznej - przyczyny wypływające zarówno z okoliczności zewnętrznych, jak i immanentnych cech swojej klasy społecznej. Postrzegała też powody, dla których droga jej tradycja patriotyczna, pielęgnowana przez ziemiaństwo, była co najmniej obojętna, jeśli nie wroga dla chłopów.
Miłkowszczyzna tymczasem borykała się z takimi samymi trudnościami, jak większość ziemiańskich majątków na Litwie po upadku powstania - represjami ekonomicznymi, trudnościami z dostosowaniem do nowej sytuacji gospodarczej po uwłaszczeniu. Miłkowszczyzna nie wytrzymała tych obciążeń, około 1870 roku trzeba było ją sprzedać. Orzeszkowa zamieszkała w Grodnie.
W latach 1879-82 przebywała w Wilnie, gdzie była współwłaścicielką księgarni wydawniczej publikującej książki, kalendarze i pismo humorystyczne. Celem tego przedsięwzięcia miało być wyparcie z polskiego rynku księgarskiego na Litwie klerykalnej i sensacyjnej literatury wydawanej przez konserwatystów.
Władzom carskim nie podobała się ta działalność. Wydawnictwo zamknięto, a pisarkę skazano na przymusowe osiedlenie w Grodnie.
W tym też czasie Orzeszkowa rozpoczęła pracę pisarską, nawiązała kontakty ze środowiskiem "Tygodnika Ilustrowanego" i "Przeglądu Tygodniowego".
Jako pisarka zadebiutowała opowiadaniem pt.: "Obrazek z lat głodowych", które ukazało się 1886 r. w "Tygodniku Ilustrowanym".
Orzeszkowa zgodnie z tendencją pozytywistyczną ceniła głównie powieść i przyznawała jej funkcję kształtowania świadomości społecznej. Stąd dydaktyzm i tendencyjność jej powieści, które często drażnią współczesnego czytelnika. W takich powieściach jak "Pamiętnik Wacławy" czy "Na prowincji" postaci i konflikty są przerysowane, pojawiają się wręcz z komentarzem autorskim zwracającym się wprost do czytelnika ("Autor, natchnionym słowem depcący zło, a podnoszący dobro i prawdę, z ciemności tworzy światło, dzieci podnosi do godności człowieczeństwa" - pisała Orzeszkowa).
Z czasem jednak dydaktyzm przekształcił się w dojrzały realizm. Powieści Orzeszkowej przestają być jedynie ilustracją założonej tezy, pisarka zaczyna przedstawiać złożoność życia. "Dziurdziowie" i "Cham" to książki dające obraz polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku, "Nad Niemnem" to cała panorama popowstaniowej grodzieńszczyzny.
Orzeszkowa była jedną z pierwszych polskich kobiet, które publicznie zabierały głos w sprawie emancypacji. "Marta" to jedna z pierwszych polskich powieści feministycznych o prawie kobiet do wykształcenia i pracy.
O konieczności wyzwolenia kobiet z mieszczańskiej obyczajowości, usamodzielnienia się ich Orzeszkowa pisała w 1870 roku w rozprawie: "Kilka słów o kobietach". W 1886 r. zostaje powołana tajna organizacja Koła Kobiet Korony i Litwy pod patronatem Orzeszkowej i Marii Konopnickiej.
Inną sprawą, w którą Orzeszkowa gorąco się angażowała, była sytuacja polskich Żydów. Uważała, że przez ich poznanie prowadzi droga do zrozumienia i akceptacji inności. Orzeszkowa dziwiła się, jak to jest możliwe, że żyjąc obok siebie przez tyle wieków nadal wzajemnie się nie znamy, nie rozumiemy, nie jesteśmy w stanie przyjaźnie współistnieć. "Nieznajomość nasza Żydów jest faktem zdumiewającym" - pisała w rozprawie "O Żydach i kwestii żydowskiej". Powieść "Meir Ezofowicz" poprzedziły gruntowne studia judaistyczne, Orzeszkowa przedstawia w niej trudności w asymilacji z polskością z punktu widzenia żydowskiego.
Dwukrotnie w 1905 r. i 1909 r. roku Orzeszkowa była nominowana do nagrody Nobla, choć nigdy jej nie dostała. W 1906 otrzymała nagrodę im. F. Kochmana.
Zmarła 18 maja 1910 roku w Grodnie i tam została pochowana. W Grodnie znajduje się jej muzeum i pomnik dłuta Romualda Zerycha. Pomnik autorstwa Henryka Kuny stoi również w Warszawie. Od 1920 istnieje Towarzystwo im. Elizy Orzeszkowej.
Przeżycie pokoleniowe, lektury oraz doświadczenia społeczne w naturalny sposób zbliżyły Orzeszkową do pozytywistów. Nie podzielała tylko ich serwilizmu politycznego i całe życie pielęgnowała romantyczną tradycję patriotyczną. Również jej poglądy na literaturę i ich ewolucja wpisywały się w dynamikę pozytywizmu.
Historycy literatury zgodnie dzielą twórczość Orzeszkowej na trzy etapy, wyznaczone jej zmieniającymi się poglądami na życie społeczne. Okres pierwszy obejmuje lata 1866-76 i stanowi totalną krytykę kultury szlacheckiej, dotychczas dominującej w życiu narodowym, oraz apoteozę rodzącego się kapitalizmu. Szlachta nie zdołała odnaleźć się w rzeczywistości pouwłaszczeniowej, staje się warstwą coraz bardziej anachroniczną, pełną przesądów i dogmatów. Ani arystokracja z pustką moralną salonów, próżniaczym trybem życia i kosmopolityzmem odrywającym od życia narodu, ani zubożały dwór szlachecki, zachłanny i skłócony ze wsią, nie mają w sobie siły i motywów do podjęcia wyzwania współczesności. Ratunku należy szukać w rozwoju nauki i oświaty, tworzeniu nowoczesnego przemysłu dającego ludowi miejsca pracy, propagowaniu zasad demokracji obejmującej również grupy dotychczas marginalizowane, takie jak kobiety i żydzi. W ten sposób może wyłonić się nowa warstwa społeczna: inżynierów, uczonych, lekarzy, a także światłych ziemian, popierających nowoczesną, efektywną gospodarkę i ideę solidaryzmu. Troska o dobro publiczne i mądrze pojęta filantropia przyniosą poprawę ekonomiczną wszystkich warstw społecznych, a powszechna oświata wytępi kołtuństwo, podtrzymywane dotychczas przez ziemiaństwo i kler. W tych latach Orzeszkowa dysponuje potężną dawką optymizmu i nadziei na rozwiązanie problemów społecznych, korespondującej z pozytywistycznym programem pracy organicznej i pracy u podstaw.
W okresie drugim 1876-88 ten optymizm się załamuje. Kapitalizm zamiast powszechnej szczęśliwości przynosi nowe konflikty i krzywdy. Burżuazja nie staje się motorem rozwoju społecznego, tylko klasą wyzyskiwaczy. Proletariat w upokarzających warunkach degeneruje się fizycznie i moralnie. Kultura miejska, płytka i pozbawiona wartości, nie jest w niczym lepsza, a bywa nawet gorsza od wiejskiej ciemnoty. Na dodatek pojawia się socjalizm z agresywną retoryką i widmem rewolucji. Orzeszkowa nadal wierzy, że drapieżność kapitalizmu można opanować środkami rozumowymi i moralnymi: demokracją, filantropią i oświatą, tylko już nie bardzo wie, jak i kto miałby to czynić. W broszurze z 1882 "O Żydach i kwestii żydowskiej" umieszcza dramatyczne wyznanie: "A jeśli ta wiara moja próżnym jest marzeniem, niech umrę wprzód, nim ją postradam".
Jednak postradała. Okres ostatni 1888-1910 jest dla pisarki, schorowanej i borykającej się z trudnościami życiowymi, czasem dezorientacji i bezradności. Bunty społeczne i rozwijający się ruch socjalistyczny są jej obce, wręcz wrogie, choć rozumie ich przyczyny. Załamuje się też jej dotychczasowy światopogląd materialistyczny, ewolucjonistyczny i laicki. Zwróciła się ku problematyce metafizycznej i etycznej, w literaturze skupiła się na życiu wewnętrznym jednostki.
Równolegle ze zmianami w poglądach społecznych pisarki następowały zmiany w jej poglądach na literaturę. Zgodnie z tendencją pozytywistyczną ceniła głównie powieść i przyznawała jej funkcję służebną: kształtowania świadomości społecznej. W pierwszym okresie to kształtowanie realizowało się przez jawny dydaktyzm i tendencyjność, wyrażające się nie tylko w typowości postaci i ostrości konfliktów, ale wręcz w komentarzu autorskim zwracającym się wprost do czytelnika ("Autor, natchnionym słowem depcący zło, a podnoszący dobro i prawdę, z ciemności tworzy światło, dzieci podnosi do godności człowieczeństwa.").
Z czasem jednak, w drugim, najdojrzalszym okresie twórczości, dydaktyzm przekształcił się w dojrzały realizm. Powieść nie powinna być ilustracją tezy, lecz przedstawieniem całej złożoności życia, uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych "drobinki ludzkiej", "żyjątka ludzkiego", jego przeżyć i motywów działania. Powieść podobna jest "do szkieł jakiś magicznych, które by odzwierciedlały w sobie nie tylko zewnętrzną postać rzeczy i widzialny wszystkim powszedni ich porządek, ale ukazywały także treść ich najgłębszą...".
W ostatnim okresie twórczości Orzeszkowa - nie rezygnując całkiem z realizmu - przyswoiła sobie pewne elementy dominującej wówczas poetyki Młodej Polski: subiektywizm, pogłębioną analizę psychologiczną połączoną z liryzmem i poetycznością języka, choć o modernistach i dekadentach miała opinię raczej niepochlebną.
Co zostawiła po sobie Eliza Orzeszkowa? Twórczość tej pisarki była naprawdę imponująca. Zdecydowanie najpopularniejszym dziełem jest powieść „Nad Niemnem”, która powstała w 1888 roku i przedstawia panoramę polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku, nawiązując również do wspominanych wcześniej doświadczeń związanych z powstaniem styczniowym.
Ostatnim dziełem Elizy Orzeszkowej był wydany w 1910 roku zbiór opowiadań „Gloria Victis”, w którym znalazły się opowiadania: „Oni”, „Oficer”, „Hekuba”, „Bóg wie kto” i „Gloria Victis” (późniejsze wydania zawierały także opowiadania: „Dziwna historia”, „Śmierć domu i Panna Róża”). Cały zbiór inspirowany był wydarzeniami powstania styczniowego.
Orzeszkowa uprawiała również publicystykę, odnosząc się do aktualnych kwestii społecznych (np. "Kilka słów o kobietach" 1870, "O niedolach dziecięcych" 1876, "Patriotyzm i kosmopolityzm" 1880, "O Żydach i kwestii żydowskiej" 1882).
Pisarka używała różnych pseudonimów i swoje dzieła podpisywała jako „E.O.”, „Bąk (z Wa-Lit-No)”, „Li...ka” czy „Gabriela Litwinka” – rzadko jako po prostu Eliza Orzeszkowa.
Pogrzeb Elizy Orzeszkowej w DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
