Dowiesz się tylko o tym, o czym my chcemy, abyś się dowiedział. Tak można scharakteryzować mechanizm ograniczający dostęp do informacji zwany cenzurą. W jakimś sensie istniała od zawsze i istnieje nadal.
Cenzura jest ogółem działalności mającym na celu odniesienie jakichś korzyści przez cenzurującego. Rozpowszechnianie informacji niepełnych (prawda selektywna) oraz błędnych (kłamstwo) powoduje pożądaną manipulację światopoglądu lub poziomu świadomości. Prowadzi to do ograniczenia prawa do wypowiedzi jednej osoby bądź instytucji przez inną, również przez państwo podstawowych praw człowieka – prawa do wolności słowa i wolności prasy.
Z punktu widzenia sposobów działalności cenzorskiej można wyróżnić następujące rodzaje cenzury:
Poza oficjalną systematyką dodać należy aspekt finansowy. Ponieważ rytm świata w znaczącej mierze wyznaczają pieniądze, cenzura to również dostęp do finansowania mediów, bez których ich działanie nie jest możliwe, lub jest bardzo ograniczone - z rynku reklamowego, subwencji państwowych (casus mediów polonijnych), wpływów od czytelników, dominacja operatorów technologii informatycznych (wpływających na upublicznianie treści).
Współcześnie wydawcy, mimo braku formalnych ograniczeń, często stają przed problemem równego traktowania w wymiarze ekonomicznym. Wystarczy, że nie wpisują się w mainstream (ang. „główny nurt”) obowiązującego przekazu, lub poddają pod dyskusję promowane powszechnie poglądy, aby spotkać się z ostracyzmem lub blokowaniem ich przekazu np. przez media społecznościowe. Zagadnienie to pozornie należące do sfery kultury, idei, realnie wpływa na pluralizm przekazu medialnego.
Teraz trochę historii.
W okresie I RP cenzurowane były m.in. publikacje których treści nie były zgodne z doktryną Kościoła katolickiego, a także treści uznane za atak na panujących władców. Z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego w 1603 roku wydano w Krakowie pierwszy polski indeks ksiąg zakazanych. W końcowym okresie I RP cenzura w Polsce była słabsza niż w wielu innych krajach europejskich. Po stłumieniu insurekcji kościuszkowskiej, rosyjski komendant Warszawy gen. Friedrich von Buxhoeveden funkcję głównego cenzora powierzył biskupowi Janowi Albertrandiemu.
W Królestwie Polskim funkcję cenzora pełnił ksiądz Adam Królikiewicz. Po skardze biskupów polskich złożonej carowi Aleksandrowi I Romanowowi po wydaniu w 1820 roku publikacji Podróż do Ciemnogrodu (krytycznej wobec kleru), ksiądz Królikiewicz został usunięty ze stanowiska cenzora, a Stanisław Kostka Potocki zdymisjonowany ze stanowiska ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W okresie rozbiorów, zaborcy cenzurowali nawet słowo „Polska”.
Cenzura istniała w okresie II RP, gdzie jej ofiarami byli często autorzy o poglądach lewicowych lub naruszających szeroko pojętą moralność. Unikanie represji cenzury państwowej dotyczącej organu prasowego Niezależnej Partii Chłopskiej uzyskiwano przez częstą zmianę tytułu periodyku[8]. W 1926 roku w wyniku ingerencji cenzury, stonowano treści niewygodne dla kleru w wydawanej powieści Marii Jehanne Wielopolskiej noszącej tytuł Kryjaki.
Bardzo intensywna cenzura miała miejsce w czasie okupacji niemieckiej. Równocześnie na terytoriach zajętych przez ZSRR działała cenzura sowiecka.
Cenzura miała miejsce również w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, gdzie cenzurowano prace zgodnie z linią tzw. władzy ludowej. Ofiarą cenzury padła twórczość Wacława Kostka-Biernackiego, łącznie z Diabłem zwycięzcą i decyzją Centralnego Zarządu Bibliotek Ministerstwa Kultury i Sztuki podlegała od 1 października 1951 natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek. Kolejnym etapem było zniszczenie wszystkich wycofanych egzemplarzy. Podobnie postąpiono z twórczością Benito Mussoliniego. Wszystkie jego utwory objęto w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, z natychmiastowym wycofaniem z bibliotek. Zdarzały się przypadki współpracy cenzury świeckiej z cenzurą religijną (Kościoła rzymskokatolickiego) związane ze sprawami obyczajowymi. Profesor Stanisław Obirek podaje jako przykład twórczość Tadeusza Różewicza i Jerzego Grotowskiego. Wspomina także o kontroli korespondencji stosowanej przez władze zakonne w okresie jego nowicjatu.
W Polsce Ludowej cenzura przybrała formę instytucjonalną - dekretem z 5 lipca 1946. W PRL-u instytucję cenzury zorganizowano, opierając się na wzorcu radzieckim – na tzw. Gławlicie (Gławnoje Uprawlenije po Diełam Litieratury i Isskustwa; Główny Urząd ds. Literatury i Sztuki).
Jej zalążkiem stało się powołane 19 stycznia 1945 rozkazem ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radkiewicza Centralne Biuro Kontroli Prasy (CBKP), na którego czele stanął Leon Rzendowski, a następnie Tadeusz Zabłudowski.
15 listopada 1945 roku Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie przekształcenia CBKP, działającego dotąd w ramach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, w Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW) przy Radzie Ministrów. Uchwałę tę zrealizowano dekretem z 5 lipca 1946 roku o utworzeniu tego urzędu, od lipca 1981 roku funkcjonującego pod nazwą Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk (GUKPiW). Ze względu na swoją długoletnią siedzibę przy ul. Mysiej 5 w Warszawie urząd ten był nazywany często „urzędem z Mysiej” lub po prostu „Mysią”.
Zgodnie z dekretem z 5 lipca 1946 roku, zadaniem cenzury w Polsce była prewencyjna kontrola rozpowszechniania „wszelkiego rodzaju utworów za pomocą druku, obrazu i żywego słowa” w celu zapobieżenia „godzeniu w ustrój Państwa Polskiego, ujawnianiu tajemnic państwowych, naruszaniu międzynarodowych stosunków Państwa Polskiego, naruszaniu prawa lub dobrych obyczajów [oraz] wprowadzaniu w błąd opinii publicznej przez podawanie wiadomości niezgodnych z prawdą”.
W lipcu 1948 roku uprawnienia cenzury rozszerzono; miała teraz prawo udzielania zezwoleń (koncesji) na wydawanie czasopism oraz prawo kontroli nad zakładami poligraficznymi. W maju 1952 roku kontrolą cenzury objęto także zawiadomienia, plakaty, ogłoszenia i pieczątki.
Na czele Urzędu stał dyrektor (od listopada 1953 roku prezes) mianowany przez prezesa Rady Ministrów, w terenie zaś działały wojewódzkie i miejskie oddziały GUKPPiW, w 1972 roku przekształcone w delegatury terenowe centrali w Warszawie. W praktyce GUKPPiW stanowił ważny instrument sprawowania władzy przez komunistów i służył celowej dezinformacji społeczeństwa oraz represjonowaniu twórców zachowujących niezależną postawę polityczną.
Podstawę działania cenzorów stanowiły tajne polecenia zwane zapisami. Do 1981 roku decyzje Urzędu były nieodwołalne i nie wymagały uzasadnienia, a ingerencje cenzorskie nie mogły być w żaden sposób zaznaczane w wersji dopuszczonej do rozpowszechniania.
Znaczenie cenzury w PRL-u wzrosło po 1956 roku, kiedy to stała się ona jednym z głównych instrumentów gomułkowskiej tzw. polityki kulturalnej, wywołując rosnące niezadowolenie, a w konsekwencji protesty środowisk twórczych wyrażone np. w tzw. Liście 34.
Apogeum znaczenia cenzury przypadło na lata 70. O ile w latach 60. liczba cenzorów w Polsce wynosiła około 300, to dziesięć lat później już 500–550. Równocześnie w epoce gierkowskiej systematycznie rozbudowywano i „uszczelniano” kontrolę publikacji, czego dobitnym przykładem może być wprowadzenie w 1975 roku cenzury utworów mimicznych, co stanowiło swoiste kuriozum obsesji kontroli.
Sytuacja uległa częściowej poprawie dopiero po Sierpniu ’80, kiedy to na podstawie uchwalonej 31 lipca 1981 ustawy o kontroli publikacji i widowisk wprowadzono możliwość odwoływania się od decyzji GUKPiW do Naczelnego Sądu Administracyjnego
Ponowne zaostrzenie cenzury nastąpiło w okresie stanu wojennego. Po jego zniesieniu Sejm przyjął 26 stycznia 1984roku ustawę o prawie prasowym, przywracającą wiele restrykcyjnych przepisów dotyczących kontroli publikacji. Ustawa ta weszła w życie 1 lipca 1984. Cenzurę prewencyjną zniesiono w Polsce na podstawie ustawy z 11 kwietnia 1990, obowiązującej od 6 czerwca tego roku.
Szeroko zakrojona instytucjonalna cenzura prewencyjna w okresie normalnego funkcjonowania państwa została oficjalnie zniesiona w Polsce w 1990 r. wraz z likwidacją Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Cenzura prewencyjna jest natomiast nadal przewidziana na wypadek stanu wojennego lub wyjątkowego; organem cenzorskim ma być wówczas właściwy wojewoda. Ponadto cenzurowana jest korespondencja osób tymczasowo aresztowanych albo pozbawionych wolności.
Czy brak formalnych ograniczeń wolności słowa - poglądów oznacza, że możemy powiedzieć wszystko co myślimy?... Odpowiedź na to pytanie pozostawiamy państwu.
Na podstawie m.in. Zdzisław Zblewski - TwojaHistoria, Drygalski, J. Kwaśniewski, (Nie)realny socjalizm, Warszawa 1992; Literatura polska w cieniu cenzury: wykład. Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja, Numer 3 (51) (1998) s. 5–27. Ryszard Nycz.; Halina Winnicka, Wizerunki oświeconych. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych Warszawa 1972, s. 114,115.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
