Trębacz i kompozytor jazzowy, jeden z najoryginalniejszych muzyków jazzowych w Europie. The New Yorker określił go mianem “Jednego z najbardziej oryginalnych i twórczych trębaczy jazzowych na świecie”. Urodził się 11 lipca 1942 roku w Rzeszowie. Zmarł 29 lipca 2018 roku w wieku 76 lat.
Od początku lat 60. ubiegłego wieku należał do najważniejszych artystów polskiej sceny jazzowej, wywarł znaczący wpływ na jej rozwój i dokonania. Atutem sztuki Tomasza Stańki był własny, odrębny ton, nastrojowy klimat, słowiańska melancholia, łatwo rozpoznawalne od pierwszego dźwięku, charakterystyczne brzmienie jego trąbki. Nagrał około czterdziestu albumów autorskich, skomponował muzykę do kilkudziesięciu filmów, m.in.: "Trąd", "Dziura w ziemi", "Pożegnanie z Marią", "Skaza", "Reich", "Egzekutor" i spektakli teatralnych: "Balladyna", "Nienasycenie", "Roberto Zucco", "Wyzwolenie".
Koncertował niemal na całym świecie, występował i nagrywał m.in. z Cecilem Taylorem, Janem Garbarkiem, Peterem Warrenem, Stu Martinem, Edwardem Vesalą, Donem Cherrym, Garym Peacockiem, Davem Hollandem, Dino Saluzzim, Krzysztofem Komedą, Adamem Makowiczem, Januszem Muniakiem, Zbigniewem Seifertem, Michałem Urbaniakiem, Urszulą Dudziak, Tomaszem Szukalskim, Guy Klucevsekiem, Vlatko Kučanem i Jackiem DeJohnette. Laureat wielu polskich i międzynarodowych nagród i wyróżnień muzycznych. Był pierwszym laureatem Europejskiej Nagrody Jazzowej (2003). W swej artystycznej karierze stworzył wiele niepowtarzalnych kreacji, przykuwając uwagę jazzowych laików, wzbudzając zachwyt fanów.
Tomasz Stańko urodził się 11 lipca 1942 roku w Rzeszowie. Ukończył Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną w Krakowie w klasie trąbki. Po raz pierwszy dźwięk trąbki przyszły trębacz usłyszał jako harcerz, gdy został w drużynie wytypowany do gry na sygnałówce. Jego pierwszym koncertem jazzowym, jeszcze w roli słuchacza, był występ Dave’a Brubecka w krakowskiej „Rotundzie” w 1958 r. A pierwszym profesjonalnym angażem Stańki był występ na zabawie sylwestrowej w krakowskim klubie „U Plastyków” w zespole Stanisława „Drążka” Kalwińskiego.
W 1962 roku wspólnie z kontrabasistą Jackiem Ostaszewskim, pianistą Adamem Makowiczem i perkusistą Wiktorem Perelmutterem, założył zespół Jazz Darings, uznawany za jedną z pierwszych formacji free-jazzowych w Europie.
Rok później utalentowanego trębacza zaprosił do współpracy Krzysztof Komeda, pianista i kompozytor. Stańko przez cztery lata grał w jego legendarnym kwintecie, brał udział w nagraniu płyty ''Astigmatic'' (1965). Muzyka Komedy, odległa od free, ale bardzo nowoczesna, wywarła znaczący wpływ na młodego muzyka, szczególnie w zakresie melodyki.
W 1967 roku powstał słynny Tomasz Stańko Kwartet (Janusz Muniak - saksofony, flet, Jan Gonciarczyk / Bronisław Suchanek - kontrabas, Janusz Stefański - perkusja), rok później przekształcony w Tomasz Stańko Quintet, ze Zbigniewem Seifertem - saksofony, skrzypce. Zespół nagrał trzy płyty: ''Music for K.'' (1970), ''Jazz Message from Poland'' (1972) i ''Purple Sun'' (1973). Na różnych etapach współpracy grali muzykę od w całości improwizowanej do muzyki, w której ściśle określony temat stanowił punkt wyjścia do instrumentalnych popisów solowych.
W 1973 roku, wraz z perkusistami Stu Martinem i Tomaszem Szukalskim, nagrał płytę ''Fish Face'', na której jako jeden z pierwszych jazzmanów rozpoczął eksperymenty z elektroniką. Do połowy lat 80. Stańko nie wiązał się trwale z żadną grupą muzyczną. Występował z różnymi muzykami. Z saksofonistą Tomaszem Szukalskim, perkusistą Edwardem Veselą nagrał m.in. albumy: ''Twet'' (kontrabas - Peter Warren) i ''Balladyna'' (kontrabas - Dave Holland). Podczas pobytów w Stanach Zjednoczonych nagrywał z Cecilem Taylorem i Garym Peacockiem; w Indiach nagrał solowy album w mauzoleum Tadż Mahal. W 1985 roku założył zespół Freelectronic, w którym skoncentrował się na eksperymentach z brzmieniami syntetycznymi.
W latach 90. Tomasz Stańko powrócił do grania akustycznego, współpracował z Jonem Christensenem i Arildem Andersenem (album''Bluish''), Bobo Stensonem, Andersem Jorminem i Tonym Oxleyem (album ''Bosonossa and other Ballads''). Przez niemal dekadę koncertował i nagrywał dla wytwórni płytowej ECM Records z młodymi muzykami z Simple Acoustic Trio, które przekształciło się w Marcin Wasilewski Trio (Marcin Wasilewski - fortepian, Sławomir Kurkiewicz - kontrabas, Michał Miśkiewicz - perkusja).
Fascynowało go malarstwo Vincenta van Gogha i Amadeo Modiglianiego, literatura Jamesa Joyce'a, Franza Kafki, Williama Faulknera. Korzenie muzyki Tomasza Stańki tkwią w stylistyce cool jazzu w jego klasycznym wydaniu z lat 50. i 60. Artysta stwierdził:
Zawsze interesowała mnie tradycja. U Krzysztofa Komedy słuchaliśmy głównie muzyki skalowej: Milesa Daviesa, Johna Coltrane'a. To z tego czerpałem inspiracje. Rzecz jasna, istotny był także Ornette Coleman, ale raczej jako przykład pewnej postawy wobec sztuki - poszukującej i buntowniczej - niż jako propozycja konkretnej muzycznej konwencji.
Stańko bywał ekscentryczny i prowokacyjny. Grał długimi, otwartymi strukturami free. Bardzo ważnym elementem jego muzyki są spontaniczne, elektryzujące improwizacje ujęte w przemyślaną, konsekwentną całość. W wywiadach Tomasz Stańko często wyznawał:
Jazz szybko staje się nawykiem. Nic innego w życiu nie robię, granie na trąbce jest moim życiem. Dla mnie najważniejsza w jazzie jest improwizacja, tzn. rola kreatywności w błyskawicznym procesie tworzenia, w procesie równym trwaniu dzieła. Swoiste skojarzenia dźwiękowe, akty wyboru, filozofia błędu. Właściwie tworzę szyfry, które dają mi możliwość improwizacji. To możliwe, bo muzyka jest abstrakcyjna i nawet minimalna zmiana tempa daje całkowicie odmienną frazę. Mam swoje ulubione akordy, które mogę zmieniać tak, by w sekundę przechodziły z liryzmu w furię.
Drugim ważnym składnikiem utworów komponowanych i granych przez Tomasza Stańkę stała się bardzo silnie rozwinięta melodyka, na ogół nasycona liryzmem i romantyczną zadumą. Trzecim, równie istotnym co improwizacja i melodia, elementem muzycznego języka Stańki było brzmienie jego trąbki. Robert Buczek w książce "Krakowski przewodnik jazzowy" pisze o nim następująco:
Jest to brzmienie 'brudne', a zarazem paradoksalnie przejrzyste, przenikające w głąb duszy, momentami przypominające krzyk, momentami kwilenie. Brzmienie bogate i... jak cała jego sztuka bardzo osobiste i łatwo rozpoznawalne. To brzmienie, w połączeniu z ulubionymi przez trębacza zwrotami melodycznymi, składa się na szalenie sugestywny, emocjonalny, momentami wręcz bolesny przekaz. Muzyka Stańki jest w pewnym sensie dźwiękowym odpowiednikiem filozofii egzystencjalnej - ból istnienia jest niejako wpisany w brzmienie, sposób frazowania i środki wyrazowe, jakimi Stańko się posługuje.
W lutym 2010 roku muzyk otrzymał nagrodę polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategoriach: jazzowy muzyk roku i jazzowy album roku (za płytę "Dark Eyes"). W tym samym roku ukazała się autobiograficzna książka Stańki pod tytułem "Desperado", złożona z wywiadów, jakie z artystą przeprowadził Rafał Księżyk. W książce Stańko opisał m.in. długi okres uzależnienia a także zakończony sukcesem proces wychodzenia z nałogu:
Żyłem jak diabeł. Szaleństwo mnie ogarniało. Do kieszeni wrzucałem grudy haszyszu - luzem, fajki, amfetaminę, pastylki też luzem. Flaszkę. Wszystkie środki miałem w kieszeni. Zakładałem chustkę na głowę. Wiązałem pod szyją jak wiejska baba. Na to kapelusz, tak jak kładły peruwiańskie kobiety. (...) Tak mówiłem: "Peruwianka jestem!". (...) Nie miałem żadnych hamulców.
W 2013 roku Tomasz Stańko skończył pracę nad płytą "Wisława", dla której inspiracją była poezja Wisławy Szymborskiej i wspomnienia wspólnych występów z poetką przed kilku laty oraz miejsce - jak sam Stańko określał - niewyczerpanych fascynacji, spotkań i eksperymentów, czyli Nowy Jork. To właśnie tam w czerwcu 2012 roku dokonano rejestracji materiału.
Płytę otwiera i zamyka kompozycja''Wisława'' – znalazła się tutaj dwukrotnie, ponieważ muzycy nie potrafili się zdecydować, która wersja jest lepsza. Dzięki temu możemy wysłuchać dwóch interpretacji tego samego utworu, co niesamowicie wzbogaca nasz odbiór – możemy się dokładnie przyjrzeć, jakie emocje stoją za każdym dźwiękiem, pokusić się o interpretację akordów. W końcu Stańko wskazuje na podobieństwo pomiędzy procesem komponowania a pisaniem poezji, powinniśmy pójść tym tropem i spróbować czytać muzykę w ten sam sposób, w który czytamy wiersze.
W 2014 roku Tomasz Stańko otrzymał "Paszport Polityki" jako kreator kultury. Tego samego dnia, w Paryżu, Akademia Jazzu pod przewodnictwem Françoisa Lacharme przyznała mu Prix du Musicien Européen – Nagrodę Europejskiego Muzyka Roku – za obecne osiągnięcia i całokształt pracy. W tym samym roku otrzymał jedną z trzech honorowych nagród Preis der deutschen Schallplattenkritik (PdSK), przyznanych przez niezależne stowarzyszenie ponad 140. dziennikarzy muzycznych z Niemiec, Austrii i Szwajcarii.
Zmarł nad ranem 29 lipca 2018 roku
Tomasz Stańko na łamach swojej autobiografii komentuje swój styl gry: „Zawsze grałem standardy tym samym niekonwencjonalnym językiem, którym grywałem free jazz. Po funkacjach glissami czy brudnymi frazami, krzykami.” Jego uwagi o sposobie, gry na trąbce, o stylu swoim i kolegów z zespołu zawsze są wyraziste; pisze np. „W jazzie zawsze podobało mi się to, że stoi księgowy obok wariata i razem czują się świetnie, bo im dobrze się grało. To mnie pociągało w jazzie, jego różnorodność i tolerancyjność, i szaleństwo płynące z tego zestawienia”.
Tomasz Stańko nagrał około czterdziestu albumów, skomponował muzykę do kilkudziesięciu filmów, wśród których znalazły się "Pożegnanie z Marią" (reż. Filip Zylber), "Reich" (Władysław Pasikowski), "Egzekutor" (Filip Zylber) oraz spektakli teatralnych: "Balladyna", "Nienasycenie", "Wyzwolenie".
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
