7 maja 1945 z rozkazu p.o. Naczelnego Wodza gen. Władysława Andersa powstała formacja wojskowa - Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, z delegatem płk. Janem Rzepeckim w celu organizacji tworzącej się partyzantki antykomunistycznej.
Płk Jan Rzepecki, w wypadku aresztowania na swego następcę, w wypadku aresztowania wyznaczył płk. dypl. Janusza Bokszczanina. W paru późniejszych spotkaniach z płk. Rzepeckim brali udział komendant obszaru centralnego płk. Jan Mazurkiewicz i komendant okręgu białostockiego płk. Władysław Liniarski. Delegat Sił Zbrojnych na Kraj mający uprawnienia takie jak komendant AK, utrzymał strukturę dowodzenia taką jaka istniała w Armii Krajowej.
Odezwa płk Rzepeckiego do oddziałów partyzanckich pozostających w lesie, wzywająca do pracy nad odbudową Kraju a jednocześnie przeciwna ujawnianiu się i ostrzegająca przed prowokacjami pozostała bez echa w związku z akcjami pacyfikacyjnymi na Białostocczyźnie i Lubelszczyźnie prowadzonymi przez Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojsko Polskie i NKWD. W tym czasie nastąpił wzrost aktywności partyzantki poakowskiej. Skutecznie były atakowane więzienia w wielu miastach w kraju.
W czasie fali aresztowań mających miejsce od czerwca 1945 aresztowano m. in. szefa sztabu DSZ płk. Wojciecha Borzobohatego.
Po powstaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i rozwiązaniu Rady Jedności Narodowej działalność DSZ ograniczyła się do zapewnienia bezpieczeństwa prześladowanym partyzantom AK. Cofniecie uznania dla Rządu RP na uchodźstwie przez mocarstwa zachodnie przekreśliło sens istnienia DSZ podległej temu rządowi. Delegatura istniała do 6 sierpnia 1945, kiedy została rozwiązana rozkazem płk. Rzepeckiego. W wyniku amnestii która weszła w życie 21 sierpnia 1945 z podziemia wyszło i ujawniło się około 30 000 osób. Natomiast nie powiodła się propozycja ujawnienia całej DSZ złożona płk. Rzepeckiemu przez gen. Mariana Spychalskiego.
W miejsce DSZ 2 września tego samego roku, płk Rzepecki wraz z grupą współpracowników powołał do życia nową organizację polityczną o nazwie Wolność i Niezawisłość.
Delegat Sił Zbrojnych - płk Jan Rzepecki
Zastępca delegata sił zbrojnych - płk Janusz Bokszczanin
Szef sztabu - ppłk dypl. Wojciech Borzobohaty (areszt. VI 1945), ppłk dypl. Tadeusz Jachimek
Szef wywiadu DSZ- ppłk Tadeusz Jachimek
szef BiP DSZ - kpt Kazimierz Moczarski;
Obszar Centralny DSZ z siedzibą w Warszawie - dowódca płk Jan Mazurkiewicz, zastępca ppłk Józef Rybicki; Okręgi: białostocki, lubelski, kielecki, warszawski, łódzki
Obszar Zachodni DSZ z siedzibą w Poznaniu - ppłk Jan Szczurek-Cergowski; szef sztabu - kpt Kazimierz Leski; Okręgi: bydgoski, poznański, gdański, szczeciński, olsztyński.
Obszar Południowy DSZ z siedzibą w Krakowie - dowódca płk Antoni Sanojca, zastępca płk Franciszek Niepokólczycki; Okręgi: krakowsko-rzeszowski, śląsko-dąbrowski, dolnośląski.
W 1945 r. w granicach ówczesnej Polski działało około 350 oddziałów podziemia niepodległościowego. W ich szeregach walczyło od 13 000 do 17 000 żołnierzy.
Połowa z nich należała do oddziałów AK, przekształconej potem w Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj, a następnie w Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”. Drugą pod względem liczebności siłą podziemia były oddziały Narodowej Organizacji Wojskowej, Narodowych Sił Zbrojnych i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, skupiające 2 700 – 3 600 żołnierzy. W obu tych formacjach służyło ponad 70 proc. wszystkich żołnierzy (9 300 – 12 300) – resztę stanowili żołnierze skupieni w organizacjach regionalnych lub w samodzielnych, nikomu niepodlegających oddziałach zbrojnych (w sumie 3 700 – 4 800 żołnierzy). Terenowe siatki konspiracyjne, będące zapleczem dla stałych oddziałów, liczyły 150 000 – 170 000 ludzi. W wyniku akcji „rozładowywania lasów”, podjętej w lecie 1945 r. przez dowództwo AK-DSZ, oraz tzw. amnestii sierpniowej, ogłoszonej przez komunistyczne władze, liczba oddziałów uległa zmniejszeniu. Od stycznia 1946 r. do wiosny 1947 r. w szeregach podziemia kontynuowało walkę od 6 600 do 8 700 partyzantów. Nastąpił więc pięćdziesięcioprocentowy spadek stanów oddziałów podziemia w porównaniu z 1945 r. Sytuacja diametralnie się zmieniła po wprowadzeniu przez komunistów amnestii wiosną 1947 r. Po tzw. ujawnieniu w lesie pozostało od 1 100 do 1 800 żołnierzy, a masowe wpływowe podziemie przestało istnieć. Na przełomie 1947–1948 rozbite zostały ostatnie ogólnopolskie dowództwa konspiracyjne. Niektóre regionalne siatki przetrwały do lat 1951–1952. Po 1950 r. operowało jeszcze ponad 40 oddziałów partyzanckich, w ich szeregach walczyło 240 – 400 partyzantów. W 1953 r. funkcjonariusze aparatu zdołali zlikwidować ostatnie oddziały zbrojne, w lesie pozostali ukrywający się pojedynczo lub w 2–3-osobowych grupach „ostatni zbrojni”, którzy nie prowadzili jednak aktywnej walki.
Po „wypaleniu się” podziemia tworzonego przeważnie przez ukształtowanych dorosłych żołnierzy w kraju pojawiała się konspiracja młodzieżowa. Jej fenomen był odpowiedzią na próbę wciśnięcia młodzieży w gorset komunistycznych organizacji młodzieżowych i rozwiązanie lub likwidację niezależności stowarzyszeń, które propagowały inne metody wychowania, m.in. harcerstwa. W latach czterdziestych i pierwszej połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku przez grupy młodzieżowe przewinęło się około 11 000 młodych ludzi.
Przez organizacje podziemne w okresie 1944–1956 przeszło około 200 000 ludzi. W latach 1944–1945 to właśnie podziemie było głównym przeciwnikiem „nowej władzy”.
Dopiero na przełomie lat 1945–1946 w ocenie kierownictwa PPR i szefostwa „bezpieki” na równie groźnego przeciwnika wyrósł PSL. Rozbicie na początku 1947 r. centralnie koordynowanego podziemia - „zaplutych karłów reakcji” - zamknęło pierwszy, niewątpliwie najbardziej krwawy okres walki komunistów o władzę. Likwidacja głównych sił podziemia stworzyła pole do podjęcia działań przeciwko kolejnym „wrogom klasowym”.
Zadaniem powołanego na stanowisko delegata sił zbrojnych na kraj płk. Jana Rzepeckiego „Ożóga”, „Ślusarczyka” było przede wszystkim objęcie zwierzchnictwa nad wzmagającym się ruchem oporu. DSZ musiała zapewnić łączność podziemia niepodległościowego z Naczelnym Dowództwem w Londynie i jednocześnie prowadzić akcję propagandową skierowaną do żołnierzy organizowanego przez komunistów wojska polskiego (akcja „Z”). Zadania z zakresu samoobrony społeczeństwa i pracy konspiracyjnej realizowano przez likwidowanie konfidentów nowych władz i NKWD oraz rozpracowywanie obsady personalnej i metod działania Urzędu Bezpieczeństwa (akcja „B”).
DSZ była organizacją wojskową; delegat sił zbrojnych otrzymał uprawnienia dowódcze przysługujące wcześniej komendantowi AK. Pod względem politycznym podlegał jednak Delegatowi Rządu na Kraj Stefanowi Korbońskiemu, kierującemu „całością oporu przeciw sowietyzacji Polski”. Struktura DSZ została oparta na wzorach AK i „NIE”.
W skład sztabu Delegatury wchodzili: Delegat Sił Zbrojnych płk Jan Rzepecki (7 maj – 6 sierpień 1945 r.); zastępca delegata płk Janusz Bokszczanin „Wir” (maj – sierpień 1945 r.); szef sztabu ppłk Wojciech Borzobohaty „Stanisław”, „Jelita” (maj – czerwiec 1945 r.), następnie ppłk Tadeusz Jachimek „Ninka”, „Jocker”, „Jar” (lipiec – sierpień 1945 r.); zastępca szefa sztabu mjr Franciszek Kamiński „Zenon” (maj – sierpień 1945 r.). DSZ była podzielona na trzy obszary: Centralny – komendant Jan Mazurkiewicz „Radosław”; Południowy – Antoni Sanojca „Cis”; Zachodni – Jan Szczurek-Cergowski „Słabor”. Każdy z obszarów dzielił się na okręgi.
Jednym z zadań DSZ było opanowanie tworzonych żywiołowo oddziałów partyzanckich. 27 maja 1945 r. płk Jan Rzepecki w porozumieniu ze Stefanem Korbońskim wydał specjalną odezwę, wzywając partyzantów do powrotu do „pracy nad odbudową kraju”. Nie chodziło jednak o ujawnienie się ich przed władzami komunistycznymi, ale raczej o ochronę przed ewentualnymi represjami. Sam apel pozostał bez echa wobec pogarszającej się sytuacji politycznej w kraju oraz nieustannego terroru UB i NKWD przeciw osobom związanym z podziemiem niepodległościowym.
Po powstaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 czerwca 1945 r.), w skład którego wszedł były premier Rządu RP na Uchodźstwie Stanisław Mikołajczyk, pojawiła się iluzoryczna możliwość stworzenia legalnej opozycji politycznej. Część podziemnych stronnictw myślała o ujawnieniu swojej działalności. Symbolem zmian stała się podjęta w tym czasie decyzja o rozwiązaniu się podziemnego przedstawicielstwa politycznego – Rady Jedności Narodowej, z pełnienia obowiązków delegata rządu na kraj zrezygnował również Stefan Korboński. Jednocześnie państwa zachodnie cofnęły swoje uznanie dla Rządu RP na Uchodźstwie. W tej sytuacji na początku lipca 1945 r. na spotkaniu dowódców obszarów DSZ zapadła decyzja o zawieszeniu działań przeciwko władzom komunistycznym, co oznaczało m.in. wstrzymanie akcji „Z”. W łonie podziemia ścierały się jednak różne poglądy co do ewentualnego zaprzestania pracy konspiracyjnej. Niektórzy byli gotowi zakończyć działalność podziemną i zerwać z rządem RP na uchodźstwie. Delegat Sił Zbrojnych był zwolennikiem ograniczania aktywności zbrojnej i wyprowadzania z podziemia członków rozwiązanej AK. Dodatkowy impuls dała ogłoszona przez Władysława Gomułkę zapowiedź amnestii dla działaczy podziemia.
Wiele osób pozostających w konspiracji nie wiedziało dokładnie, jak potraktować wezwanie do ujawnienia. Niektórzy wyszli z podziemia, lecz w niedalekiej przyszłości stali się ponownie ofiarami terroru komunistycznego. Do połowy października 1945 r. według danych oficjalnych wyszło z konspiracji ok. 30 000 osób.
Inni postanowili pozostać w lesie, uznając amnestię za kolejny wybieg władz komunistycznych. Ostateczną decyzję o rozwiązaniu DSZ podjął 5 sierpnia 1945 r. płk Rzepecki, który już we wrześniu 1945 r. wraz z grupą współpracowników powołał organizację polityczną pod nazwą Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
