1927-07-18     1992-02-22

Tadeusz Łomnicki

Jakieś życie świta przede mną

Tadeusz Łomnicki -aktor, reżyser, dyrektor i kierownik artystyczny teatru, pedagog.

Jakiej rangi był artystą dobrze oddaje wspomnienie Andrzeja Wajdy: "Gdy zaczynałem pracę nad +Pokoleniem+, nie miałem pojęcia o pracy z aktorem. Łomnicki dał mi zaraz na początku kariery szansę uzupełnienia mego wykształcenia. Przychodząc na plan przeprowadził najpierw analizę postaci i wyznaczył poszczególne etapy rozwoju. Miał dar przewidywania zakończenia, będącego dramaturgiczną konsekwencją całości" - wspomina Wajda. Reżyser określa go jako "mistrza wiedzy i aktorskiej samoświadomości"

"Miał w sobie rzadką nieustanność skupienia się na istocie aktorskiego grania. Tam, gdzie inni dochodzili z wysiłkiem, on zaczynał. Grał wszystkim, z czego się składało jego ciało" - uważa Kazimierz Kutz.

Po ukończeniu Gimnazjum Handlowego w Dębicy k. Tarnowa (1942), przybył do Krakowa, gdzie łączył pracę zarobkową (robotnik kolejowy, liczarz w banku) z nauką gry na skrzypcach u W. Piotrowskiego, podejmował też pierwsze próby literackie: pisał wiersze, nowele, myślał o dramacie. Wstąpił do Szarych Szeregów.

Należał do pierwszego, powojennego pokolenia polskich aktorów. W lutym 1945 zdał do Studia Starego Teatru, a 1 kwietnia tego roku pojawił się już na scenie jako Pasterz (Mąż doskonały Zawieyskiego), zaś 27 kwietnia w roli Włodka (Teoria Einsteina Cwojdzińskiego). Również w kwietniu w spektaklu Beksy Billiżanki, zrealizowanym przez autorkę z grupą słuchaczy Studia, zagrał Tłustego Jasia. Od lipca uczestniczył w pracach artystycznych Dali Juliusza Osterwy. Zdał aktorski egzamin ZASP-u (teorię). W sezonie 1945/46 był słuchaczem II kursu Studia, a równocześnie aktorem Starego Teatru. Grał np. Maria (Igraszki trafu i miłości Marivaux), Skrzypka (Pigmalion Shawa), Tabarina (Król włóczęgów Frimla).

W sezonie 1946/47 występował w Teatrze Miejskim w Katowicach, odnosząc sukcesy jako Franio (Szczęście Frania Perzyńskiego), Chłopiec z deszczu (Dwa teatry Szaniawskiego) i Puk (Sen nocy letniej Shakespeare'a), wyróżniony na Festiwalu Szekspirowskim w Warszawie. Po powrocie do Krakowa, w latach 1947–49 występował w Miejskich Teatrach Dramatycznych: Teatrze im. Słowackiego i Starym, gdzie zadebiutował jako dramaturg. Na Małej Scenie tego teatru 29 października 1948 odbyła się premiera sztuki Noe i jego menażeria w reż. Romana Zawistowskiego (po raz drugi została wystawiona w warszawskim Teatrze Kameralnym 3 czerwca 1970 w reż. Macieja Z. Bordowicza). Ważniejsze role, w których już wówczas zadziwiał dojrzałą interpretacją, to m.in.: Titus (Powrót syna marnotrawnego Brandstaettera), Eryk Birling (Pan inspektor przyszedł Priestleya), tyt. (Mazepa Słowackiego). Od 1949 grał w Warszawie, zaangażowany przez Erwina Axera do Teatru Współczesnego. W 1951 został członkiem PZPR. Występował wówczas gościnnie w Teatrze Polskim, a w 1952 w Teatrze Ludowym jako Józek Madej w swej kolejnej sztuce pt. Kąkol i pszenica (prem. 18 września w reż. Jana Świderskiego). Jej prapremiera, w reż. W. Wróblewskiej odbyła się 28 czerwca 1951 w Teatrze im. Żeromskiego w Kielcach. W latach 1951–54 odbył studia reżyserskie w warszawskiej PWST (dyplom w sez. 1964/65). Od sez. 1952/53 był w zespole Teatru Narodowego, a po objęciu dyrekcji tego teatru przez Axera w listopadzie 1954 i połączeniu z zespołem Teatru Współczesnego, grał na obu scenach. W 1955 otrzymał nagrodę państwową za role filmowe (Dwie brygady, Załoga, Piątka z ulicy Barskiej, Pokolenie). Z zespołem warszawskiego Teatru Narodowego w 1956 występował w roli Kordiana w dramacie Słowackiego w Teatrze Narodów w Paryżu. W 1957 po usamodzielnieniu się Teatru Współczesnego przeszedł do zespołu tegoż i pozostał aż do 1974. W tym niezwykle ważnym i bogatym okresie jego artystycznej działalności powstały role zaliczane do największych osiągnięć w historii polskiego teatru: Orestes (Ifigenia w Taurydzie Goethego), Arturo Ui (Kariera Artura Ui Brechta), Jerry (Opowiadanie o Zoo Albee'go), Solony (Trzy siostry Czechowa), Łatka (Dożywocie Fredry), Głumow (Pamiętnik szubrawca Ostrowskiego), Kapitan Edgar (Play Strindberg Durrenmatta), Lir (Lir Bonda).

Z wielkim powodzeniem prezentował swe wybitne kreacje za granicą: w 1964 Artura Ui w Teatrze im. Gorkiego w Leningradzie, Łatkę w Aldwych Theatre w Londynie (Światowy Festiwal Teatralny) i wielu miastach Jugosławii i Bułgarii, w 1970 Witusia w Skizie Zapolskiej przygotowanym przez A. Łapickiego w 24 miejscowościach Stanów Zjednoczonych, w 1971 Kapitana Edgara we Florencji (VII Międzynarodowy Przegląd Teatralny).

Obok mistrzowskich ról teatralnych tworzył w tym okresie pamiętne postaci filmowe m.in. Porucznika Zawistowskiego w Eroice (1958), Grzegorza w Der Achte Tage der Woche (1958), Andrzeja w Niewinnych czarodziejach (1960), Jana w Pierwszym dniu wolności (1964), prezentowanym na XVIII Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes w 1965 (był członkiem pol. delegacji), Majora Swętowicza w Potem nastąpi cisza (1966), wreszcie bijącą wszelkie rekordy popularności Michała Wołodyjowskiego w Panu Wołodyjowskim (1969) i Potopie (1974) oraz telewizyjnych Przygodach pana Michała (1969), uznaną za najlepszą rolę męską na Festiwalu Filmowym w Moskwie (1969). Współpracę z Teatrem TV rozpoczął w 1960 występując w spektaklu Wyjątek i reguła Brechta, potem zagrał Stranitzky'ego w Pułkowniku i Stranitzkym Durrenmatta (1962), Bohatera w Kartotece Różewicza i Tadeusza w Pożegnaniu z Marią Borowskiego (1967), tyt. w Makbecie Shakespeare'a (1969), tyt. w Świętoszku Moliera i Petruccia w Poskromieniu złośnicy Shakespeare'a (1971), Stefana Szczukę w Popiele i diamencie wg Andrzejewskiego (1974).

Jako reżyser zadebiutował w 1965 na Małej Scenie Teatru Współczesnego przy ul. Czackiego przedstawieniem Wachlarz, Jesteś piękna, Adamaszkowy bębenek Mishimy (9 III), w który grał też role Yoshio, Poety i Iwakichi. W 1969 na tej samej scenie reżyserował Rodeo Ścibora-Rylskiego i grał Pawła. W tymże roku powierzono mu funkcję prorektora warszawskiej PWST, a w 1970 rektora tej uczelni. W 1974 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego.

Opuściwszy zespół Axera po przeszło 20-letniej współpracy, zaangażował się do Teatru Narodowego pod dyr. A. Hanuszkiewicza i w sez. 1974/75 grał tam Gospodarza (Wesele Wyspiańskiego), a we wrześniu 1975 gościnnie Prisypkina (Pluskwa Majakowskiego).

Wcześniej w maju tego roku został powołany na stanowisko dyrektora i kierownika artystycznego nowo powstałego Teatru na Woli. Na VII zjeździe PZPR został członkiem KC. Działalność swojej sceny zainaugurował reżyserując Pierwszy dzień wolności Kruczkowskiego, grał też rolę Anzelma (prem. 17 stycznia 1976).

Do 1981 grał tu swe kolejne wielkie role: Goyę (Gdy rozum śpi... Vallejo), Bukarę (Przedstawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna Breśana), Galileusza (Życie Galileusza Brechta), tyt. (Fantazy Słowackiego) i Salieriego (Amadeusz Shaffera). Reżyserował polska prapremierę sztuki Gelmana Protokół pewnego zebrania i prapremierę Do piachu Różewicza, opiekował się przedstawieniami studentów i debiutantów. Wystąpił w kolejnych filmach, np. Granica, Człowiek z marmuru (1976), Tańczący jastrząb (1977), Gdziekolwiek jesteś panie prezydencie... (1978), Kontrakt (1980), Przypadek (1981), Wizja lokalna 1901 i Limuzyna Daimler Benz (1981). Swój dorobek telewizyjny wzbogacił m.in. o role: Horodniczego w Rewizorze Gogola (1977), Willie Lomana w Śmierci komiwojażera Millera (1980), Moliera w Molierze, czyli Zmowie świętoszków Bułhakowa, Ojca w adaptacji Przedwiośnia Żeromskiego (1981).

W kwietniu 1981 złożył rezygnację ze stanowiska dyrektora i kierownika artystycznego Teatru na Woli, w czerwcu zakończył kadencję rektora PWST, nadal wykładał na wydz. aktorskim i reżyserskim, reżyserował spektakle Teatru Szkolnego PWST, np. Kariera Alfa Omegi Tuwima i Hemara (1983), Stracone zachody miłości Shakespeare'a (1986), Czekając na Godota Becketta (1991).

Od września 1981 był w zespole Teatru Polskiego pod dyrekcją K. Dejmka i w wyreżyserowanym przez niego Ambasadorze Mrożka, zagrał Człowieka (październik).

Po wprowadzeniu stanu wojennego wystąpił z partii. Choroba serca i operacja w Londynie spowodowały blisko 2-letnią przerwę w jego życiu zawodowym. Na scenie Teatru Polskiego pojawił się w czerwcu 1983 jako Papkin (Zemsta Fredry). W sez. 1983/84 pozostając nadal w zespole Dejmka, współpracował gościnnie z Teatrem Studio. Owocem tej współpracy była prem. Affabulazione Pasoliniego w jego reż. i rola Ojca (5 czerwca 1984). W sez. 1984/85 przeszedł do zespołu aktorskiego Teatru Studio i zapoczątkował współpracę z A. Liberą przy kolejnych realizacjach utworów Becketta. Tak powstały znakomite, najciekawsze role w ostatnich latach: Mężczyzna (Komedia), Krapp (Ostatnia taśma), w nast. sez. Hamm (Końcówka) i Reżyser (Katastrofa), grane nadal w sez. 1986/87 i 1987/88. Równocześnie w sez. 1987/88 na scenie Teatru Dramatycznego zrealizował gościnnie polską prapremierę sztuki Dorsta Ja, Feuerbach i wcielił się w postać aktora Feuerbacha (18 VI).

Od sezonu 1988/89, nie związany już etatem z żadną sceną, występował nadal gościnnie w Teatrze Dramatycznym jako Feuerbach, w Teatrze Powszechnym w roli Tadeusza Kościuszki (Lekcja polskiego Bojarskiej, prem. 28 września 1988), w Teatrze Studio w rolach Mężczyzny i Krappa, a ponadto Bohatera w Kartotece Różewicza, zrealizowanej przez studentów PWST pod jego opieką artystyczną 17 lutego 1989. W tym samym roku za role Kościuszki i Bohatera otrzymał Grand Prix XXVIII Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu i nie zgadzając się z werdyktem jury, ufundował reżyserom Kartoteki własną nagrodę Łom 89. W sez. 1989/90 swój bogaty repertuar poszerzył o rolę Bruscona w Komediancie Bernharda (prem. 6 czerwca 1990 w warszawskim Teatrze Współczesnym), za którą z kolei otrzymał Grand Prix XXXI Kaliskich Spotkań Teatralnych (1991). Był to 45 rok jego pracy scenicznej.

W sez.1990/91 występował nadal na czterech scenach warszawskich, kontynuował pracę pedagogiczną w PWST, był członkiem Rady Artystycznej ZASP-u. Wiele podróżował wzbudzając wszędzie zachwyt i podziw swym kunsztem aktorskim, dojrzałą, przejmującą interpretacją postaci.

Krytycy wymieniali go wśród największych aktorów naszego wieku, obok Laurence'a O1iviera, Johna Gielguda.

Komedię i Ostatnią taśmę prezentował m.in. na festiwalach teatralnych w Tunezji (1985), we Włoszech (1987), Sofii (1987), Moskwie, Kijowie i Wilnie (1988), w Austrii (1990) i Niemczech (1991); wcześniej w berlińskim Transformtheater grał Fiora w Operetce Gombrowicza i reżyserował Kartotekę Różewicza (1987), z Lekcją polskiego wyjeżdżał do Szwajcarii w (1988), na Wiener Festwochen przygotował Pułapkę Różewicza w wersji niemieckiej (1991).

W ostatnim okresie występował często w filmach, takich jak: Przypadek (1981) i Dekalog (1989), Kronika wypadków miłosnych (1985), Lawa (1989), Ferdydurke (1991). Ogółem miał w swym dorobku ponad 60 ról film., był także autorem kilku scenariuszy, np. wg jednego z nich nakręcony film pt. Ambulans zdobył Grand Prix na Festiwalu w San Francisco.

W Teatrze TV zostały pokazane jego największe osiągnięcia aktorskie ostatnich lat – Krapp (1989) i Feuerbach (1990). W sztuce pt. Szalbierz Spiry grał Bogusławskiego (1991), w Ojcu Strindberga wystąpił w roli Rotmistrza (1991).

W ostatnich miesiącach życia był całkowicie pochłonięty rolą Leara w Królu Learze Shakespeare'a, przygotowywaną na scenie Teatru Nowego w Poznaniu w reż. E. Korina. Podczas jednej z ostatnich prób zasłabł i wkrótce zmarł w poznańskim szpitalu, nie odzyskawszy przytomności.

Po jego śmierci Jan Kott pisał, że "odszedł jeden z największych aktorów w jego pokoleniu. I w Polsce, i na świecie", a Gustaw Holoubek określił zmarłego "dziedzicem najchlubniejszych zawodowych obyczajów, wzorem postępowania w sztuce".

"Jakieś życie świta przede mną" - tak brzmiały jego ostatnie słowa, będące zarazem fragmentem sztuki. Tekst ten znalazł się na płaskorzeźbie w foyer Teatru Nowego w Poznaniu.

Po jego śmierci odbyła się emisja spektaklu telewizyjnego pt. Stalin Salvatore, w którym grał Aktora Icyka Abrahamowicza Sagera (2 marca 1992). W maju 1992 miał prezentować Ostatnią taśmę w Tokio. Pisał – poza wymienionymi sztukami scenicznymi – wiersze, nowele, eseje i wspomnienia (Spotkania teatralne 1984), zamieścił też swój głos w pracy zbiorowej Komedianci, czyli rzecz o bojkocie (1988).

W 1996 z okazji 20-lecia otwarcia Teatru na Woli w Warszawie odsłonięto pamiątkową tablicę, a scenie tej nadano imię artysty.

Zdjęcie: materiały prasowe do filmu "Potop" reż. Jerzy Hoffman / 1974