1793-01-14     1861-02-26

Wojciech Chrzanowski

Był generałem, wybitnym teoretykiem wojskowości, kartografem, w czasie Powstania Listopadowego szefem Sztabu Głównego, gubernatorem Warszawy, a także, jako jeden z nielicznych Polaków, był głównodowodzącym armii innego kraju

Wojciech Chrzanowski urodził się 14 stycznia 1793 roku w Biskupicach. Karierę wojskową rozpoczął w 1810 roku gdy zaciągnął się do Armii Księstwa Warszawskiego jako artylerzysta. Dwa lata później został awansowany do stopnia porucznika I klasy i brał udział w inwazji na Rosję. Brał udział w bitwach pod Smoleńskiem, Lipskiem, Paryżem i Waterloo. Odniósł rany w bitwie pod Możajskiem, w czasie odwrotu z Moskwy znalazł się w straży tylnej, a w rozegranej 10 grudnia bitwie pod Wilnem został kolejny raz ranny, tym razem w nogi, i został wzięty do niewoli rosyjskiej, gdzie spędził ponad rok, uwolniono go 14 kwietnia 1814 roku.

W styczniu 1815 roku dołączył do Wojska Polskiego Królestwa Kongresowego i brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej w latach 1828-1829. Chrzanowski uczestniczył także w wojnie rosyjsko-tureckiej w 1828 roku. Miał się tam podobno wsławić w bitwie pod Warną. Dostrzeżono jego poświęcenie, nagradzając go orderem św. Anny III klasy z kokardą oraz medalem srebrnym. Jego talent został już wtedy zauważony, gdyż w czasie konfliktu między Austrią i Rosją w 1829 roku to właśnie Chrzanowski został wybrany do opracowania planu działań przeciwko Austriakom. Dnia 30 stycznia 1830 roku otrzymał stopień podpułkownika, w tym samym roku odznaczono go znakiem honorowym za 15 lat służby wojskowej . W 1830 roku został nagrodzony Znakiem Honorowym za 15 lat służby.

W momencie wybuchu powstania listopadowego został członkiem dowództwa Twierdzy Modlin. 18 lutego 1831 roku pod Miłosną ledwo uniknął śmierci: w momencie gdy Chrzanowski rozwijał mapy na stanowisku dowódczym przelatująca kula zniszczyła mapy i raniła Chrzanowskiego. Po objęciu dowództwa nad powstaniem przez gen. Jana Zygmunta Skrzyneckiego, Chrzanowski został awansowany do stopnia pułkownika.

Uczestniczył w najważniejszych bataliach insurekcji: bitwie o Olszynką Grochowską, pod Wawrem i Dębem Wielkim. Za udział w nich został awansowany do stopnia generała (jednego z trzech najmłodszych w powstaniu). Podczas dyktatury gen. Jana Skrzyneckiego był obok Ignacego Prądzyńskiego najważniejszym doradcą głównodowodzącego i szefem jego sztabu. Podczas ich rządów Powstanie Listopadowe miało największe szanse powodzenia. Problem polegał na tym, że Skrzynecki nie wierzył w zwycięstwo, a Prądzyński i Chrzanowski, obaj wybitnie utalentowani, mieli odmienne wizje prowadzenia wojny i często ścierali się ze sobą na płaszczyźnie ambicjonalnej.

"Zachowanie Chrzanowskiego podczas Powstania można podzielić na dwie epoki: póki mu chciał służyć wszelkimi siłami, nie obliczając skutków, i kiedy zwątpiwszy o powodzeniu, myślał tylko, jak doprowadzić do porozumienia z nieprzyjacielem" pisał nieprzychylny mu Władysław Zamoyski.

Od 18 sierpnia do 6 września 1831 roku pełnił funkcję Gubernatora wojskowego Warszawy które sprawował od 18 sierpnia do 6 września 1831 roku.. Za udział w powstaniu został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari.

Po upadku powstania listopadowego wyemigrował do Paryża. Wyruszył na emigrację dopiero dziewięć miesięcy po upadku insurekcji. Jego przybycie do Francji wywołało duże kontrowersje w społeczności polskich uchodźców. Chrzanowski, jako dawny podpułkownik wojsk Królestwa Polskiego, złożył po wkroczeniu Rosjan do stolicy przysięgę na wierność Mikołajowi. To pozwoliło mu uniknąć zsyłki. Przysięga pozwoliła mu udać się do Małopolski, znajdującej się wówczas w rękach austriackich, w celu załatwienia rodzinnych spraw majątkowych. Chrzanowski wykorzystał okazję, by z Austrii udać się do Francji. Dzięki temu uniknął losu pozostałych generałów, którzy pozostali w Warszawie i zostali później zesłani do Rosji.

Reputacja zdrajcy przylgnęła do Chrzanowskiego. Dbało o to zwłaszcza środowisko Joachima Lelewela, skupione wokół Komitetu Narodowego Polskiego. Doszło nawet do tego, że gdy Belgowie chcieli powierzyć Chrzanowskiemu dowództwo brygady, przedstawiciele stronnictwa wysłali do Brukseli specjalną notę, w której określili Chrzanowskiego jako renegata.

Krytyka ze strony KNP pchnęła Chrzanowskiego naturalnie w stronę konserwatywnego środowiska Hotelu Lambert i księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Ten niekoronowany król emigracyjnej Polski dzięki pieniądzom i kontaktom prowadził ożywioną akcję dyplomatyczną wymierzoną w utrzymywanie sprawy polskiej na agendzie międzynarodowej.

Czartoryski wiązał największe nadzieje z obszarem Bałkanów i Kaukazu, gdzie ścierały się interesy Rosji, Turcji i Wielkiej Brytanii. Zaniepokojeni wzmocnieniem potęgi państwa carów Brytyjczycy rozpoczęli akcję modernizacji armii tureckiej, by ta była gotowa na przyszłą wojnę z Rosją. Chrzanowski, jako protegowany Czartoryskiego, został specjalnym przedstawicielem brytyjskim w imperium osmańskim. Przebywając na Bliskim Wschodzie zajmował się szkoleniem wojsk sułtana (w Bagdadzie zorganizował nawet korpus jazdy arabskiej), oddawał się też swojej pasji – kartografii. Przygotował szereg map Mezopotamii i Syrii.

I tak to wynajęty przez rząd angielski pracował w Imperium Osmańskim, gdzie zajmował się stosunkami i współpracą obu państw. Następnie dołączył do wojska tureckiego, gdzie zapoczątkował reformy organizacyjne i szkoleniowe.

W 1838 roku rozpoczął badania w Anatolii: w Kurdystanie, Syrii i Mezopotamii, gdzie badał możliwość obrony tych terenów na wypadek wojny z Rosją. W Bagdadzie zajmował się organizacją kawalerii arabskiej. Pod koniec 1840 roku powierzono mu dowództwo nad wojskami tureckimi w Azji Mniejszej, ale ze względu na współpracę z rosyjsko-turecką, nie objął stanowiska. W drodze powrotnej do Europy powstały mapy topograficzne Iraku i Kurdystanu.

Po powrocie do Francji, brał polityczny i wojskowy udział w Wiośnie Ludów. W 1848 roku został dowódcą Armii Piemontu podczas włoskiej wojny o niepodległość. W Italii Wiosna Ludów przybrała wymiar starań o zjednoczenie podzielonego narodu włoskiego i wypędzenie z Półwyspu Apenińskiego Austriaków, którzy stali na straży starego porządku. Siłą napędową włoskiego ruchu zjednoczeniowego było Królestwo Sardynii-Piemontu Risorgimento, czyli trzy twarze zjednoczenia Włoch. Z wyboru Chrzanowskiego na głównodowodzącego nie był zadowolony prawie nikt. Obsadzenie w tej roli obcokrajowca godziło w honor i dumę piemonckiego korpusu oficerskiego, wyboru nie rozumieli też szeregowi żołnierze.

Chrzanowski starł się z marszałkiem Josephem Radetzykym, jednym z najwybitniejszych dowódców w dziejach Austrii. Bitwa pod Novarą, rozegrana w dniach 22-23 marca 1849, zakończyła się całkowitą porażką armii piemonckiej. Wymiar klęski był tak ogromny, że sam Karol Albert musiał abdykować na rzecz swojego syna – Wiktora Emmanuela, a proces zjednoczeniowy został zahamowany na kolejną dekadę.

Wina za klęskę spadała po części na monarchę, który wymusił - mimo sprzeciwu dowódcy - na Chrzanowskim koncentrację sił i starcie z Austriakami, po części na gen. Girolamo Ramorino (nota bene również weterana Powstania Listopadowego), który w kluczowym momencie starcia wykazał się niesubordynacją. Chrzanowski uznał jednak także swoją winę, ustąpił ze stanowiska i odmówił przyjęcia należnego mu żołdu.

Po klęsce pod Novarą Chrzanowski wrócił do Paryża.

W 1849 roku porzucił wojsko i rozpoczął pracę nad mapą ziem polskich w skali 1:300 000, która został wydana w Paryżu w 1859 roku. Publikacja, odznaczająca się niespotykaną dotąd w rodzimej kartografii szczegółowością, składała się z 38 arkuszy przedstawiających wszystkie ziemie Polski przedrozbiorowej. Opracowanie zostało wydane w 1859 roku.

Generał Wojciech Chrzanowski zmarł 26 lutego 1861 roku i został pochowany na cmentarzu Montmartre.