Jan Zamojski urodził się 19 marca 1542 roku w Skokówce. Jego ojciec Stanisław był kasztelanem chełmskim, a matka Anna pochodziła z rodu Herbutów. Zamojski studiował na uniwersytecie w Sorbonie, Strasburgu i Padwie. W tym ostatnim został rektorem studentów prawa. Napisał rozprawę O senacie rzymskim księgi dwie. Po powrocie do Polski pracował w kancelarii królewskiej, gdzie porządkował Archiwum Państwowe. W tym czasie był już starostą bełskim. To on przekonał szlachtę do wyboru na króla polskiego Stefana Batorego (1575), który stał się jego protektorem. Batoremu zawdzięczał zaszczyty państwowe: kanclerza (1578) i hetmana (1581).
Zamojski był znakomitym strategiem. W 1575 roku zwycięsko walczył z Tatarami. Wojska polskie pod jego dowództwem walczyły z Rusinami, zdobywając między innymi Połock i Wielkie Łuki. W bitwie pod Byczyną w 1588 roku wziął do niewoli arcyksięcia austriackiego Maksymiliana. W latach 1601-1602 prowadził zwycięską wyprawę przeciwko Szwedom.
Jan Zamoyski po zwycięstwie pod Byczyną, mal. Jan Matejko
Jan Zamojski miał wybitne zdolności do gromadzenia majątku. Pomnażał go dzięki nadaniom królewskim (13 starostw), z których dochody przeznaczał na zakup własnych dóbr. W 1589 roku za zgodą Sejmu założył ordynację dla swoich dóbr, zapewniającą ich niepodzielność i dziedziczenie przez najstarszego potomka męskiego. Łącznie czerpał zyski z majątków o powierzchni 18 tys. km2, co odpowiada obszarowi współczesnej Belgii. Jeszcze w 1938 roku Ordynacja Zamojska była największym majątkiem ziemskim w Polsce (1910 km2).
Jan Zamojski bardzo mądrze inwestował. W ciągu 17 lat zbudował Zamość (akt erekcyjny z 10 kwietnia 1580 roku), powierzając to zadanie włoskiemu architektowi i budowniczemu Bernardo Morando. Miasto powstało na surowym korzeniu (in cruda radice). Obok funkcji rezydencjonalnej miało pełnić funkcje gospodarczo-administracyjne dla ordynacji, handlowe, naukowo-kulturalne oraz militarne. Za życia fundatora zbudowano: Akademię Zamojską (1594), kolegiatę (1600), pałac, fortyfikacje bastionowe, arsenał, ratusz oraz wzorcowe kamienice.
Zamojski obok Zygmunta Augusta i biskupa Tomickiego, był największym i najwszechstronniejszym z mecenasów epoki renesansu. Przy swoim dworze skupiał znanych humanistów, pisarzy i uczonych z Szymonem Szymonowiczem na czele, jako wychowawcą jedynego syna Zamojskiego – Tomasza i profesorem Akademii.
Utrzymywał kontakty z Janem Kochanowskim, który dedykował mu Odprawę posłów greckich. Przyjaźnił się z wybitnymi postaciami ówczesnej Rzeczypospolitej: uczonymi, pisarzami, prawnikami i dyplomatami oraz z artystami włoskimi: D. Tintoretto, S. Gucci, G. Lauro. Z mecenatu Jana Zamojskiego korzystali także europejscy humaniści pochodzący z: Helmstedtu, Lipska, Heidelbergu, Lejdy, Rygi, Bolonii, Werony, Wenecji itd.
Największym dziełem potwierdzającym wielki szacunek Jana Zamojskiego do nauki i kultury, była utworzona w 1594 roku Akademia Zamojska, trzecia wyższa uczelnia w ówczesnej Rzeczypospolitej po Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Wileńskim. Z okazji otwarcia tej szkoły obywatelskiej Zamojski wydał Odezwę do Polaków ze znanymi słowami: „Ty będziesz ukochanej mej Ojczyzny podporą”.
Do czasów współczesnych zachowały się przekazy opisujące wygląd, przymioty charakteru i styl bycia Jana Zamojskiego. Bonifazio Vanozzi, sekretarz legata papieskiego kardynała Henryka Gaetano, który w 1596 roku poznał Jana Zamojskiego (wówczas 54-letniego) tak pisał;
„wzrost jego wyższy niż mierny, postać piękna i rześka, twarz rumiana, wesoła, przy tym bardzo poważna […] mąż roztropny, rozważny i biegle posługujący się 5-6 językami […] umiał sobie jednać ludzi, ale też bywał porywczym i przykrym [.] był bezwzględny, gdy szło o powiększanie dóbr [.] współczesnych przerastał rozległością horyzontów, wiedzą, instynktem państwowym [.] był gorliwym katolikiem (w młodości kalwinem) i cieszył się opinią »Wielkiego Toleranta« […] dbał o zdrowie i przestrzegał wstrzemięźliwości od płci białej, przeciw której, jak sam przyznał, raz w młodości wykroczył […] Ubiera się z ruska: płaszcz czyli ferezja ze szkarłatu, długa po kostki, żupan miał z adamaszku karmazynowego. Ten ubiór odmienia, co do materii podług pory roku. Buty nosi podkute po polsku, zawsze z szablą przy boku, a nóż turecki za pasem, Kanclerz Zamoyski żył bardzo okazale – prawie po królewsku, Utrzymywał gwardię nadworną i kapelę złożoną z muzyków i śpiewaków, która zawsze grała w czasie posiłków. Był bardzo gościnny, lubił dobrą kuchnię, a w piwnicy miał najprzedniejsze wina”. Profesor S. Grzybowski pisał, że „Jan Zamoyski w przeciwieństwie do innych ówczesnych gospodarzy, nigdy nikogo nie zmuszał do pijaństwa a i sam nie pił”.
Jan Zamojski zmarł 3 czerwca 1605 roku o godzinie 4.00 po południu wskutek apopleksji.
Jan Sariusz Zamoyski (Zamojski) herbu Jelita, sekretarz królewski od 1565, podkanclerzy koronny od 1576, kanclerz wielki koronny od 1578 i hetman wielki koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodów od roku 1581. Generalny starosta krakowski w latach 1580–1585, starosta bełski, malborski, grodecki, jaworowski, krzeszowski, tykociński i dorpacki, starosta międzyrzecki w 1580 roku, starosta knyszyński w 1574 roku. Doradca króla Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego. Główny przeciwnik sukcesora po Batorym, Zygmunta III Wazy. Humanista-mecenas, filolog i mówca, magnat. Jako senator brał udział w sejmach: 1601, 1603 i 1605 roku
Urodził się 19 marca 1542 roku w Skokówce, a jego rodzicami byli Stanisław, kasztelan chełmski i Anna Herburtówna z Miżyńca. W 1551 ojciec i rodzina Zamoyskiego przyjęli wyznanie kalwińskie. Kalwinistą był także jego stryj Florian.
Pierwsze nauki Jan odebrał w kalwińskim gimnazjum w Krasnymstawie, a następnie został wysłany na studia do Paryża, skąd po kilku latach przeniósł się do protestanckiego Strasburga, a następnie do Padwy, gdzie przeszedł na katolicyzm i latach 1561-1563 studiował prawo. W 1563 został wybrany rektorem akademii padewskiej. Tam też napisał po łacinie swe dzieło „De senatu Romano libri duo” („O Senacie Rzymskim Księgi Dwie”), broszurę o starożytnym Rzymie, w której doszukiwał się odniesień zasad konstytucyjnych republiki rzymskiej do Korony Królestwa Polskiego. W oparciu o to dzieło uzyskał doktorat. Od początku studiów poważnie interesował się polityką.
Po powrocie do kraju został mianowany sekretarzem króla Zygmunta II Augusta. W ostatnich latach jego panowania uczestniczył w porządkowaniu archiwum koronnego na Wawelu. Przez trzy lata czytał i segregował dokumenty, poznając system polityczny i gospodarczy państwa oraz sposoby tworzenia magnackich majątków.
Niektórzy historycy przypisują Zamoyskiemu, po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów w 1572, ogromny wpływ na ustanowienie w Rzeczypospolitej elekcji viritim, tj. wyboru króla przez ogół szlachty.[potrzebny przypis] Jest to jednak opinia przesadzona i niewątpliwie inspirowana relacją nadwornego kronikarza Zamoyskiego, Reinholda Heidensteina, co do którego wiarygodności można mieć wiele zastrzeżeń. Był ponoć przyjacielem Mikołaja Sienickiego i Hieronima Ossolińskiego. Poseł na sejm konwokacyjny 1573 roku z województwa bełskiego[8]. Podpisał konfederację warszawską 1573 roku.
Był w opozycji do magnaterii, która chciała zaoferować polski tron Habsburgom. Podczas elekcji w 1573 popierał Henryka III Walezego. Z poselstwem do nowo wybranego króla Henryka III Walezego udał się do Francji w 1573 roku.
Poseł na sejm koronacyjny 1574 roku z województwa bełskiego. Podczas elekcji w 1575 jego faworytem był wrogi Habsburgom Stefan Batory. Pomysłodawca wyboru Anny Jagiellonki na króla Polski i przydania jej za małżonka Stefana Batorego. Za panowania Batorego został jego najbliższym politycznym współpracownikiem. W tym czasie był jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju, król mianował go kanclerzem wielkim oraz hetmanem wielkim koronnym. Wkrótce stał się jednym z najbogatszych polskich magnatów. Wspierał politykę Batorego przeciwną Habsburgom i imperium osmańskiemu oraz opowiadał się po stronie Batorego w jego dążeniach do wzmocnienia władzy królewskiej i osłabienia magnaterii. Choć nie miał większego doświadczenia wojskowego, wziął na siebie część przygotowań do wojny z Rosją w latach 1579–1581 (zaczął studiować traktaty z dziedziny wojskowości i poznawać organizację różnych armii niedługo przed wyprawą), podczas której zdobył Wieliż i Zawołocze. W zastępstwie króla dowodził całą polską armią podczas oblężenia Pskowa. W 1584 przyczynił się do ujęcia i stracenia banity Samuela Zborowskiego, co sprawiło, że stracił popularność w masach szlacheckich, a nawet rozpoczęto przeciw niemu w 1585 sąd sejmowy, który zajął się analizą legalności jego działań.
Po śmierci Batorego w 1586 roku jako kanclerz wielki koronny obecny był na sejmie koronacyjnym Zygmunta III Wazy w Krakowie w 1587/1588 roku. Pomógł Zygmuntowi III Wazie w zdobyciu polskiego tronu, pokonując siły wspierające kandydata Habsburgów, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga w bitwie pod Byczyną w 1588, kiedy to magnaci wspierający Maksymiliana próbowali siłą zdobyć stolicę Polski, Kraków. Arcyksiążę został uwięziony na zamku w Krasnymstawie, następnie w Zamościu, po czym na mocy paktów będzińsko-bytomskich jako jeden z warunków zwrócenia wolności, zrzekł się pretensji do polskiego tronu. Zamoyski był sygnatariuszem traktatu bytomsko-będzińskiego.
Mimo wszystko, na samym początku rządów Zygmunta III, Zamoyski, który wiernie służył królom Rzeczypospolitej, dołączył do opozycjonistów walczących z polityką Zygmunta III, chcącego wzmocnić władzę królewską i przeobrazić Rzeczpospolitą w monarchię absolutną poprzez przymierze z Habsburgami w celu zapewnienia sobie ich pomocy w odzyskaniu szwedzkiego tronu. Nowy król obawiał się wpływów kanclerza, a zgodnie z prawem Rzeczypospolitej nie był w stanie odwołać go ze stanowiska. Z kolei Zamoyski traktował króla jak pionka w grze i ignoranckiego obcokrajowca. Jako przeciwnik króla przestrzegał przed niepotrzebną ingerencją Rzeczypospolitej w wojny dynastyczne w Szwecji, zwłaszcza że ciągle istniało zagrożenie ze strony Imperium osmańskiego.
Jego polityka i działania przeciwstawiały się (lub ewentualnie próbowały uniknąć) tendencjom w kierunku absolutyzmu, które charakteryzowały pozostałe państwa Europy. Otwarty konflikt między kanclerzem a królem wybuchł podczas sejmu w 1592 r., kiedy Zamoyski odkrył, że Zygmunt spiskuje, aby scedować koronę polską dla Habsburgów w zamian za ich wsparcie w walce o szwedzki tron. Zamoyski nie zdołał zdetronizować króla, ale udało mu się wywalczyć wolną rękę podczas interwencji w Mołdawii, gdzie w 1595 pomógł hospodarowi Jeremiemu Mohyle w objęciu tronu (bitwa pod Cecorą - 1595). W 1600 r. walczył przeciwko wołoskiemu Michałowi Walecznemu, który zdobył Mołdawię kilka miesięcy wcześniej. Pokonał go w bitwie pod Bukową 20 października 1600 r. i przywrócił tron mołdawski Jeremiemu Mohyle. Pomógł również jego bratu, Szymonowi Mohyle, w objęciu tronu Hospodarstwa Wołoskiego, rozciągając tym samym wpływy Rzeczypospolitej na te kraje aż po Dunaj.
W latach 1600–1601 brał udział w wojnie przeciwko najazdowi szwedzkiemu, dowodząc siłami polskimi w bitwach o Inflanty. W roku 1600 odbił z rąk Szwedów kilka zamków warownych, rok później zdobył Wolmar i Fellin, a w roku 1602 Biały Kamień. Kampania ta była dla niego zbyt surowa, dlatego w 1602 r. zrezygnował z dowództwa. W literaturze historycznej (St. Herbst) krytykowany jest za mało energiczne i schematyczne (według wzorów batoriańskich) prowadzenie walk o Inflanty.
1 lutego 1605 wygłosił przed sejmem swój polityczny testament, zalecając wcielenie w życie merkantylistycznych postulatów imitacyjnego modelu wzrostu, polegającego na ściąganiu do Polski zagranicznych rzemieślników i rozwijaniu rodzimej produkcji kosztem importowania z zewnątrz drogich, przetworzonych produktów stworzonych za granicą ze sprowadzonych wcześniej niższym kosztem surowców z Rzeczypospolitej, odtwarzaniu u siebie zaawansowanych produktów z wykorzystaniem zagranicznych technologii z krajów bardziej rozwiniętych.
W ciągu swojego życia zdążył bardzo się wzbogacić. Pozostawił swojemu spadkobiercy 11 miast i ponad 200 wsi oraz jako dzierżawca dóbr królewskich 12 miast i 612 wsi. Jego roczny dochód szacowany był na 200 000 złotych.
W 1580 założył miasto Zamość, a w 1589, w celu utrzymania pozycji rodu i zapobieżenia rozdrobnieniu majątku, utworzył Ordynację Zamojską, którą zarządzało po nim kolejno piętnastu ordynatów i która przetrwała do 1944 r. Zamoyski dbał o racjonalne wydawanie pieniędzy, oferował rzemieślnikom tanie kredyty, sprowadzał kupców, budował huty żelaza i szkła oraz cegielnie. W 1595 r. ufundował Akademię Zamojską. Posiadał własne wojsko, w skład którego wchodziło 4000 piechoty (głównie piechoty węgierskiej) oraz 2000 jazdy.
Zmarł 3 czerwca 1605 roku o godzinie 4.00 po południu wskutek apopleksji.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
