64 lata temu w kwietniu 1956 roku na ekrany polskich kin weszła produkcja Andrzeja Wajdy "Kanał" którego scenariusz - jak mówił reżyser - był zapisem kronikalnym, pokazał, jak daleko ludzie zdecydowani są zajść dla idei, w którą głęboko wierzą. Był to pierwszy fabularny obraz powstania warszawskiego, które wybuchło 13 lat wcześniej.
Andrzej Wajda o filmie pisał w "Moich notatkach z historii" na łamach "Kwartalnika Filmowego (1996/97):
Wiosną 1945 roku zobaczyłem po raz pierwszy zniszczoną Warszawę; te obrazy zostały w mojej pamięci jako dowód klęski i były silniejsze niż poczucie wątpliwego zwycięstwa moralnego. To był temat, który musiał we mnie zapaść głęboko, temat, który poruszył umysły moich rówieśników. Temu swoją poezję poświęcił Tadeusz Różewicz, swoje malarstwo - Andrzej Wróblewski, Andrzej Munk - filmy, a Tadeusz Borowski - prozę. [...] Wiedzieliśmy, że jesteśmy głosem naszych zmarłych, że naszym obowiązkiem jest danie świadectwa o tych strasznych latach, strasznych zniszczeniach, o strasznym losie, który spotkał polski naród, a spotkał tych, którzy byli najlepsi.
Podczas wojny namiętnie czytaliśmy powieści Conrada. Scenariusz "Kanału" jest parafrazą "Smugi cienia", która opowiada o obowiązkach i odpowiedzialności dowódcy wobec podwładnych w bardzo podobny sposób. Jerzy Stefan Stawiński pięknie użył Conradowskiego motywu kłamstwa. Młoda łączniczka, Stokrotka, doprowadza rannego, tracącego wzrok powstańca, do wylotu kanału, ale tam oboje trafiają na kratę. Dziewczyna widzi to, ale nie chce, aby młody powstaniec rozstawał się z życiem bez żadnej nadziei, więc opowiada mu piękne kłamstwo o tym, że za chwilę wyjdą z kanału, że widać już niebo i zieloną trawę. Nie inaczej postępuje Marlowe, narrator z "Jądra ciemności", kiedy po powrocie z Konga relacjonuje śmierć Kurtza jego narzeczonej w Londynie.
"Kanał" to pierwszy film „polskiej szkoły filmowej”. Jeden z najbardziej uhonorowanych polskich filmów na międzynarodowych festiwalach. Ekranizacja opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego. Przejmujące role młodych aktorów – Wieńczysława Glińskiego, Emila Karewicza, Tadeusza Janczara, Teresy Irzewskiej, Jana Englerta. Obraz tragicznego heroizmu i bezprzykładnego cierpienia grupy powstańców warszawskich, którzy po utracie pozycji przedzierają się cuchnącymi kanałami do walczącego jeszcze śródmieścia. Kanały są ich jedynym schronieniem, lecz także śmiertelną pułapką. Akcja dużej części filmu toczy się w ciemnościach, a promienie światła padają jedynie na fragmenty twarzy bohaterów, potęgując niezwykłą ekspresję dzieła. Klaustrofobiczny klimat zwiększany jest także przez mnogość docierających do naszych uszu złowrogich dźwięków. Ekspresyjne dzieło, pełne metaforycznych obrazów spajających romantyczną filozofię z korzeniami ludzkiego bohaterstwa.
Akcja filmu rozpoczyna się 25 września 1944 roku na Mokotowie, jednej z dzielnic Warszawy. To pięćdziesiąty szósty dzień Powstania Warszawskiego, które niebawem upadnie (po 63 dniach). Zdziesiątkowany w walkach oddział powstańczy podejmuje nieudaną próbę przebicia się z okrążenia wojsk niemieckich. Zadra, dowódca oddziału, daje rozkaz przejścia kanałami do Śródmieścia, gdzie powstańcy jeszcze walczą. W krętych podziemnych korytarzach, do połowy zalanych wodą i ekskrementami, w ciemnościach, z czyhającymi u włazów Niemcami rzucającymi granaty, grupa się rozpada. Idący na czele Zadra jest przekonany, że prowadzi cały oddział. Utwierdza go w tym przekonaniu Kula, szef kompanii, który boi się, że dowódca zawróci w poszukiwaniu rozproszonych ludzi. Tymczasem podporucznik Mądry, przypadkowo zaplątany w powstanie muzyk oraz Halinka - młodziutka sanitariuszka zakochana w Mądrym szukają wyjścia na własną rękę. Ciężko ranny Korab oraz opiekująca się nim łączniczka Stokrotka również mylą drogę i w rezultacie dochodzą do zakratowanego wyjścia... Mądry nie wytrzymuje makabrycznej wędrówki i wychodzi włazem obstawionym przez Niemców... Tylko dowódcy oddziału udaje się szczęśliwie wydostać na powierzchnię. Kiedy jednak zobaczy, że jego ludzie zostali w kanałach, wróci po nich do tego piekła...
Andrzej Wajda zaważał, że film miał dwie recepcje: pierwsza, nieco chłodna, gdy film wszedł na ekrany. Zupełnie inna, gdy okazało się, że został doceniony w Cannes, że dostał nagrodę. Nagroda nie miała nawet takiego znaczenia - polska widownia chciała, żeby świat zobaczył, co naprawdę się stało i jaką ofiarę ponieśli ci, którzy brali udział w postaniu, na co byli zdecydowani. "Kanał" to pokazywał, a po Festiwalu w Cannes było jasne, że jest to film "na świat". Festiwal w Cannes otworzył mu drzwi, a widownia na świecie zobaczyła coś, co bardziej przypominało dantejskie piekło, niż współczesną wojnę i spojrzała na to z egzystencjalnego punktu widzenia.
"Kanał", Polska 1957.
Reżyseria Andrzej Wajda. Scenariusz według własnego opowiadania Jerzy Stefan Stawiński.
Zdjęcia Jerzy Lipman. Montaż Halina Nawrocka. Dźwięk Józef Bartczak. Muzyka Jan Krenz. Scenografia Roman Mann.
Kierownik produkcji Stanisław Adler.
Obsada Wieńczysław Gliński (Zadra), Teresa Iżewska (Stokrotka), Tadeusz Janczar (Korab), Emil Karewicz (Mądry), Władysław Sheybal (Kompozytor), Stanisław Mikulski (Smukły), Teresa Berezowska (Halinka), Tadeusz Gwiazdowski (Kula), Adam Pawlikowski (niemiecki oficer), Zofia Lindorf, Janina Jabłonowska, Maria Kretz, Kazimierz Dejunowicz, Jan Englert, Maciej Maciejewski, Zdzisław Leśniak, studenci PWSF w Łodzi.
Produkcja Zespół Autorów Filmowych KADR.
Czarno-biały, 35 mm, 97'.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
