W czerwcu 1908 r., Kazimierz Sosnkowski – niespełna dwudziestotrzyletni student architektury, a wcześniej jeden z przywódców Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej – założył we Lwowie Związek Walki Czynnej. Historia Związku Walki Czynnej stanie w dziejach naszych walk wyzwoleńczych doby popowstaniowej na miejscu pierwszorzędnym. Organizacja ta była pierwszą, która postawiła sobie za cel techniczne i ideowe przygotowanie kadr powstańczych, wyłoniony z niej Związek Strzelecki wraz z Drużynami Strzeleckimi stanowiły jądro Legionów, można ją słusznie uznać za źródło dzisiejszego wojska”.
Po jednej z kolejnych rozmów z Piłsudskim, z którym Sosnkowskiego łączyły coraz ściślejsze i serdeczniejsze więzy, zrodził się jego pomysł założenia kadrowej organizacji wojskowej. Miała ona objąć szersze, niż skupione tylko w PPSFR, kręgi postępowo-niepodległościowe. Planowana przez niego organizacja, pomyślana jako zaczątek ogólnopolskiego ruchu wojskowego, miała stać się niezależna od partii. Po wielu rozmowach, pod koniec czerwca 1908 r. w lwowskim mieszkaniu Sosnkowskiego przy ul. Lenartowicza 12, zebrało się kilkunastu konspiratorów. Byli tam m.in. Zygmunt Bohuszewicz „Zych” – student politechniki, Mieczysław Dąbkowski „Paweł” – bojowiec PPS, Kazimierz Fabrycy „Konrad” – student politechniki, Jan Gorzechowski „Jur” – bojowiec (słynny z akcji uwolnienia 10 towarzyszy więzionych na Pawiaku), Marian Kukiel „Stach” – młody historyk, Kazimierz Możdżeń „Kinto” – bojowiec PPS i student politechniki, Leon Nowakowski „Karmin” – student politechniki?, Jerzy Ołdakowski „Orcio” – student politechniki, Władysław Rożen „Barnaba” – były ofi cer rosyjski i bojowiec PPS, aktualnie student akademii rolniczej w Dublanach pod Lwowem, Kazimierz Sosnkowski „Józef”, Mieczysław Trojanowski „Ryszard” – bojowiec PPS i student politechniki. Józef Piłsudski nie był obecny, przebywał wówczas w zaborze rosyjskim, przygotowując akcję bojową w Bezdanach.
Zebranie zagaił gospodarz, mówiąc m.in.: „[...] Jedynie pięść uzbrojona – może wydrzeć caratowi ustępstwa, jedynie ona gwarantuje ich utrzymanie. Niepodległa demokratyczna republika polska leży w odległości uzbrojonego ramienia. […] środek ciężkości najlepiej przenieść do Galicji”6 . Dalej, w podobnym duchu, przemawiał Marian Kukiel „Stach”, który żądał, by organizacja „nie stała się więcej rewolucyjną sekcją Sokołów [...]. Punktem wyjścia jest powstanie i niepodległość”. Następnie omówiono projekt regulaminu (autorstwa Sosnkowskiego). Na wniosek Dąbkowskiego, wzorem OB PPS, uznano Zjazd za władzę naczelną, zaś kierownictwo powierzono Wydziałowi, który niezwłocznie wybrano. W jego skład weszli Sosnkowski, Rożen, Dąbkowski i Bohuszewicz. Wreszcie na wniosek Kukiela organizacji nadano nazwę Związek Walki Czynnej.
Po latach Kukiel pisał: „Sosnkowski uczynił krok niezwykłej doniosłości dziejowej: w porozumieniu z kilkoma podkomendnymi założył organizację wojskową, bezpartyjną, mającą wychowywać ofi cerów dla przyszłego powstania zbrojnego przeciwko Rosji. […] był [Sosnkowski] twórcą pierwszej, tajnej zrazu szkoły wojskowej polskiej i jej duszą. Jego wytrwałość, silna wola, twardy charakter utrzymały istnienie tej szkoły wśród niesłychanych trudności i przeszkód, wśród ospałej obojętności ogółu, przy braku wszelkiego poparcia”; poza tym „umiał nadać swej pracy należną jej godność i powagę, umiał tchnąć w swych towarzyszy broni umiłowanie sprawy, przywiązanie do organizacji, zaciętość i upór w służbie żołnierskiej”.
Ponieważ większość założycieli ZWC stanowiła młodzież akademicka, wraz z rozpoczęciem wakacji nastąpiło zawieszenie jego prac. Wrócono do nich intensywnie po rozpoczęciu nowego roku akademickiego. Już jesienią 1908 r. ukazał się odbity w skrypcie litografi cznym Regulamin Związku Walki Czynnej, który we wstępie głosił: „Celem ZWC jest prowadzenie poza granicami caratu robót przygotowawczych oraz wytworzenie organizatorów i kierowników technicznych dla przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. Dążąc do rewolucyjnego powstania Polski przeciw najazdowi moskiewskiemu, ZWC stwierdza, że celem zgodnych usiłowań ogółu jego członków jest Niepodległa Republika Demokratyczna”. Dalej regulamin w jedenastu rozdziałach szczegółowo precyzował metody pracy, strukturę organizacji itp. Jego autor (Sosnkowski), wzorował się na regulaminie Organizacji Bojowej. Podstawową jednostką organizacyjną ZWC była „szóstka” ze „starszym” i jego zastępcą na czele. Trzy „szóstki” miały stanowić „oddział”, dwa oddziały „dzielnicę”. Najwyższą jednostką był „okręg”, którego granica miała być określona w miarę rozwoju organizacji. Na czele okręgu stał wyznaczony naczelnik („okręgowiec”), podporządkowany Wydziałowi. Dzielnicą dowodził naczelnik dzielnicy, wyznaczony przez naczelnika okręgu i zatwierdzony przez Wydział, zaś oddziałem kierował „oddziałowy”, wskazany przez naczelnika dzielnicy i zatwierdzony przez naczelnika okręgu.
Ćwiczenia praktyczne przeprowadzano w lokalach i w podmiejskich lasach. Sosnkowski pozostawał faktycznym kierownikiem związku, prowadził szkolenia wojskowe jego członków. Wykładał m.in. zagadnienia dywersji komunikacyjnej i produkcji materiałów wybuchowych. „Przyznam się – wyzna po latach jeden z jego uczniów, Kordian Zamorski „Ignacy” – że nikt z wykładowców tak mi nie imponował jak ten człowiek, który z taką swobodą gniótł kluski dynamitu, dzielił je jakąś drewnianą linią, wreszcie rozwałkowawszy go na wąskie paski, podpalał – dość powiedzieć, wyczyniał takie rzeczy, że duch przykucał”.
W roku akademickim 1908/1909 związek zaczął się rozrastać. Powstały nowe ośrodki w Krakowie i Borysławiu. Pod koniec roku akademickiego, w rok po założeniu, ZWC liczył: we Lwowie – 13 szóstek szkoły niższej, w Borysławiu – 1 szóstkę, w Krakowie – 6 szóstek, nadto we Lwowie 27 wykładowców i kierowników organizacji – łącznie 147 członków. Choć nie były to liczby imponujące, trzeba jednak pamiętać, że ZWC – skupiając przede wszystkim młodzież studencką, ideową, bardzo aktywną, zdolną do poświęceń i wyrzeczeń – rósł w „siłę jakościową”, często większą od „siły ilościowej”. Również pod koniec tego roku akademickiego zorganizowano wykłady z geografi i militarnej i seminaria praktyczne dla wywiadowców, którzy na okres wakacji wyjeżdżali do zaboru rosyjskiego. Wykłady prowadził osobiście „Mieczysław” – Józef Piłsudski.
Z udziałem Józefa Piłsudskiego we Lwowie odbył się 11 lipca 1909 r. Zjazd ZWC, przewidziany regulaminem jako najwyższa władza związkowa, nazwany z czasem I Radą ZWC. Przede wszystkim zmieniono wówczas regulamin związku. Organizację bardziej „uwojskowiono” i uniezależniono od PPS. Szóstki zastąpiły ośmioosobowe sekcje, zamiast „oddziałów”, „dzielnic” i „okręgów” powstały „plutony”, „kompanie” i „legiony”. Dotychczasowi funkcyjni, których demokratycznie nazywano zależnie od pełnionej funkcji, stawali się chorążymi, podporucznikami, porucznikami i kapitanami. Zjazdom nadano nazwę Rady Głównej ZWC, która przetrwała do wybuchu wojny w 1914 r.
W 1910 r. zalegalizowano prace wojskowe w Galicji, tworząc dwa „towarzystwa sportowe”: Związek Strzelecki we Lwowie (23 kwietnia) i „Strzelca” w Krakowie (1 grudnia), przewodniczącym pierwszego został inż. Władysław Sikorski, drugiego – Włodzimierz Tetmajer. Pomimo tak znacznych udogodnień w prowadzeniu prac wojskowych, ZWC nie został zlikwidowany – pozostawał ośrodkiem dyspozycyjnym, „zachowując wciąż swój tajny, konspiracyjny charakter, skupiając w sobie spośród zwykłych członków Strzelca jednostki o skrystalizowanej orientacji niepodległościowo-rewolucyjnej, wypróbowanej wartości moralnej i sprawie całkowicie i bez zastrzeżeń oddane”.
W czerwcu 1912 r. odbyła się Rada Główna ZWC, która powołała Komendę Główną z Komendantem Józefem Piłsudskim „Mieczysławem” i Szefem Sztabu Głównego Kazimierzem Sosnkowskim „Józefem” na czele. Od tego też czasu ci dwaj ludzie dla podwładnych na zawsze pozostali już „Komendantem” i „Szefem”. Chociaż Piłsudski objął naczelne kierownictwo ZWC dopiero w 1912 r., jednak od początku istnienia związku nadawał mu kierunek ideowy i merytoryczno-wojskowy.
Wraz z powstaniem jawnych organizacji paramilitarnych, ruch strzelecki zaczął się systematycznie rozwijać. W przededniu I wojny światowej, w czerwcu 1914 r., istniało już 248 organizacji strzeleckich, w których działało 8290 strzelców, coraz bardziej stawały się one prawdziwym polskim wojskiem. Wkrótce stanęli oni do boju o niepodległą Polskę, w większości w szeregach Legionów. Wraz z odzyskaniem niepodległości byli jednymi z pierwszych, którzy tworzyli odrodzone wojsko polskie. W II Rzeczypospolitej i podczas II wojny światowej co najmniej kilkuset byłych członków ZWC i ZS zostało ofi cerami, kilkudziesięciu generałami, a czterech – Józef Piłsudski, Edward Śmigły-Rydz, Władysław Sikorski, Kazimierz Sosnkowski – Naczelnymi Wodzami.
Związek Walki Czynnej (ZWC) - polska tajna organizacja wojskowa, założona w 1908 przez Józefa Piłsudskiego. Został utworzony przez działaczy Organizacji Bojowej PPS, będących członkami PPS-Frakcja Rewolucyjna. Celem powstania tej organizacji było przygotowanie kadry oficerskiej do przyszłej wojny z Rosją. Przywódcą ZWC był Józef Piłsudski a działalnością ZWC kierowała Rada Główna ZWC i Wydział Związku, złożony z 4 członków (Kazimierz Sosnkowski, Władysław Jaxa-Rożen, Stefan Dąbkowski i Zygmunt Bohuszewicz). W 1910 powstały podległe ZWC organizacje jawne: Związek Strzelecki i Polskie Drużyny Strzeleckie, będące faktycznie organizacjami przysposobienia wojskowego. W związku z kryzysem polityki europejskiej w 1912 zlikwidowano kierownictwo związku, bezpośrednio podporządkowując ZWC komendantowi Józefowi Piłsudskiemu i Kazimierzowi Sosnkowskiemu jako szefowi sztabu. W 1914 ZWC liczył 7239 członków, stanowiąc kadry tworzonych Legionów Polskich.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
