Gdzie szukać pamiątek po wielkich Polakach? odpowiedź wydaje się prosta - w miejscu ich zamieszkania. Jednak nasze dzieje naznaczone zaborami i wojnami często niweczą te zamiary. Domy już nie istnieją, lub niewiele pozostało z ich wyposażenia. Taki los dotknął rodzinne gniazdo Mickiewicza. 22 czerwca 1941 roku, w pierwszym dniu niemieckiej agresji na Związek Radziecki lotnictwo hitlerowskie zbombardowało Nowogródek, a wśród trafionych przez lotnictwo obiektów było Muzeum Adama Mickiewicza znajdujące się w jego rodowej posesji, opodal miejskiego rynku. Tu Adam Mickiewicz spędził dzieciństwo i lata szkolne. Od 1807 do 1815 roku uczęszczał wraz z bratem Franciszkiem do pobliskiej szkoły ojców dominikanów. Ogień strawił większość paiątek do poecie. Co najgorsze spłonęły rękopisy i dokumenty. Niewiele ocalało stając się zalążkiem odbudowanego muzeum.
Nowogródek to miasto na Białorusi, położone w dorzeczu Niemna na Wyżynie Nowogródzkiej. W I i II Rzeczypospolitej stolica jednego z większych obszarowo województw, do 1945 roku w granicach państwa Polskiego. Dla naszych rodaków to przede wszystkim miejsce dzieciństwa i młodości jednego z najwybitniejszych polskich twórców romantyzmu Adama Mickiewicza oraz zachowanych tam po nim pamiątek. „Ktokolwiek będziesz w Nowogródzkiej stronie…” Podążając śladami wieszcza nie można przeoczyć jego domu rodzinnego, który do dziś stoi niedaleko rynku w Nowogródku.
21 marca 1804 r. Mikołaj Mickiewicz (ojciec Adama) ożeniony z Barbarą z Majewskich, kupił od Felicjana Wolskiego plac w Nowogródku. Zamierzał wybudować w tym miejscu dom, ale nie posiadał na ten cel dostatecznej kwoty. Zawarł więc porozumienie z jednym z nowogrodzkich aptekarzy, aby ten zbudował w tym miejscu dom w zamian za kilkuletnią bezpłatną jego dzierżawę. Panowie doszli w tej kwestii do porozumienia i w ciągu trzech lat powstał parterowy dworek usytuowany na niewielkim wzniesieniu, murowany, siedmioosiowy, postawiony na planie prostokąta, pokryty wysokim, czterospadowym dachem. Przed elewacją frontową zbudowano ganek ozdobiony dwoma kolumnami. Zamieszkali w nim Mickiewiczowie z pięcioma synami: Franciszkiem, Adamem (wieszcz miał wówczas około 8 lat), Aleksandrem, Jerzym i Antonim. Trzeba zaznaczyć, że Adam Mickiewicz nie urodził się w Nowogródku, ale w Zaosiu - folwarku, który odziedziczył po swym stryju jego ojciec i ciotka. Miejsce to na zawsze pozostało „krajem lat dziecinnych” dla Adama i jego braci, gdyż spędzali tutaj jako dzieci niemal wszystkie wakacje, a i później często odwiedzali swoją ciotkę i jej męża. W Nowogródku natomiast został ochrzczony i spędził dzieciństwo oraz szkolne lata.
Latem 1812 roku w czasie przemarszu oddziałów napoleońskich przez Nowogródek w domu Mickiewiczów prawdopodobnie kwaterował szef francuskiej poczty polowej de Lavallette. Franciszek Mickiewicz zanotował w swym pamiętniku, że w domu przechowywano rodzinne pamiątki. Był tu między innymi stary ojcowski uniform kawaleryjski z czasów kościuszkowskich, a także „uzbrojenie dziada, nieprzyjaciela króla Stanisława, pradziada, stronnika Leszczyńskiego, pradziada, wspólnika wyprawy Jana III pod Wiedniem”. Szczególnym szacunkiem darzono bibliotekę domową.
Dworek w Nowogródku przeżył wiele zawieruch dziejowych, a i sama jego historia jest wyjątkowo burzliwa. Mikołaja Mickiewicza nachodzili wierzyciele, żądając spłaty długów. Procesował się on z różnymi kupcami, do tego doszły problemy osobiste - śmierć najmłodszego syna Antoniego. Po śmierci Mikołaja w 1812 r. dwór przejął jeden z wierzycieli, a Barbara Mickiewiczowa z synami przeprowadziła się do drewnianej oficyny. Adam opuścił Nowogródek w 1815 r. i wyjechał na studia do Wilna.
Sytuacja finansowa rodziny w tym czasie była bardzo zła. Na gospodarstwie został najstarszy syn Franciszek, który nie był w stanie spłacić długów nieżyjącego już ojca, a po swym udziale w powstaniu listopadowym został przez władze carskie pozbawiony resztek majątku. W 1838 r. ogłoszono licytację majątku, który nabył, za 2285 rubli, adwokat Juljan Bijołt. Nowy właściciel nie zamieszkał tam jednak, przeprowadził remont budynku i oddawał go w dzierżawę. Warto dodać, że jednym z dzierżawców dworku był Julian Korsak, który zaprzyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem podczas studiów w Wilnie.
W 1858 r. brat Adama, Aleksander, próbował odkupić rodzinną posiadłość od Juliana Bijołta, ale cena była zbyt wysoka. Zdarzenie to miało miejsce w trzy lata po śmierci wieszcza. Po Korsaku dworek dzierżawiła rodzina Markiewiczów, która w 1861 r. gościła syna Adama Mickiewicza, Władysława - chcącego poznać rodzinne miasto ojca.
Edward Chłopicki w 1862 roku o dworku Mickiewicza pisał w sposób następujący: „W Nowogródku jedną niezniszczoną przez czas pamiątką po Adamie jest stojący w środku krętej i dosyć nieschludnej uliczki dom jego ojca. Siedziba ta ogrodzona wysokim parkanem składa się z pięknego z oszklonym gankiem murowanego domu, z drewnianej oficyny, ze starej stajenki oraz z dwóch, owocowego i jarzynnego ogrodów”.
W 1881 r. dom rodzinny Mickiewicza spłonął. Z ruin podniósł go ówczesny właściciel dworu Antoni Dąbrowski, odbudowując go z dokładnym odtworzeniem jego oryginalnych pomieszczeń. Wzniósł także murowaną oficynę w miejsce spalonej, drewnianej. Dąbrowski, podobnie jak wcześniejszy właściciel posiadłości Bijołt, nie mieszkał tutaj, dworek był dzierżawiony. W tym czasie zamieszkiwali go powiatowi marszałkowie szlachty rosyjskiej. W 1913 r. dzierżawcą została Maria Wierzbowska, właścicielka majątku Feliksowo. Podczas I wojny światowej oraz tuż po niej, nowogródzki dwór zajmowali dowódcy różnych wojsk.
W 1922 r. syn Adama Mickiewicza, Władysław, ponownie odwiedził Nowogródek i mieszkał kilka dni w domu swoich dziadków. Postanowił wówczas, że postara się utworzyć w dworze Muzeum ku pamięci swej rodziny.
W 1931 roku staraniem Komitetu Uwiecznienia Pamięci autora Pana Tadeusza na ścianie dworku umieszczono tablicę z napisem: „Tu w zaraniu życia wznosił skrzydła do lotu Adam Mickiewicz”. Podjęto wówczas decyzję wykupienia domu z rąk prywatnych i utworzenia w nim muzeum. Projekt doczekał się realizacji, i w sierpniu 1938 roku nastąpiło uroczyste otwarcie muzeum. Udało się w nim zgromadzić ciekawe eksponaty, na przykład niektóre meble Mickiewiczów, rodzinne akta sądowe, listy Adama do Maryli i do przyjaciół, turecki szal i krucyfiks Maryli, obraz Św. Antoniego, pamiątkę po zmarłym młodszym bracie Adama.
Niestety, wkrótce wybuchła wojna i wszystkie zgromadzone pamiątki oraz odnowiony budynek zostały zniszczone przez Niemców w 1941 r. Dwór podniesiono z ruin dopiero w 1955 r. i ponownie urządzono w nim „skromne” muzeum. Na mickiewiczowską ekspozycję przeznaczono zaledwie dwie salki. W latach 1989-1990 przeprowadzono gruntowy remont obiektu, nadając mu pierwotny kształt. Wybudowano też nową oficynę, w której urządzono salon poetycko-muzyczny, zrekonstruowano lamus, altanę i studnię z kołowrotem. W 1992 r. otwarto muzeum z prawdziwego zdarzenia.
W 2001 roku polskie zbiory powróciły do kraju, a nowa ekspozycja muzeum zawiera eksponaty wyłącznie białoruskie.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
