Polski malarz, rysownik-ilustrator, pedagog i krytyk sztuki związany z Warszawą, czołowy reprezentant akademizmu i realizmu lat 80. i 90. Należał do najwybitniejszych przedstawicieli polskiego dziewiętnastowiecznego akademizmu; zasłużył się także w znaczący sposób dla rozwoju szkolnictwa i życia artystycznego Warszawy.
Swą edukację artystyczną rozpoczął w 1844 roku na Oddziale Architektury warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych; w latach 1845-1850 studiował w tejże szkole malarstwo pod kierunkiem J. F. Piwarskiego, C. Breslauera i M. Zaleskiego; dyplom uzyskał w 1851. W okresie 1849-1853 związał się z grupą absolwentów SSP skupionych wokół Marcina Olszyńskiego, z którymi przemierzał pieszo kraj, Kielecczyznę, Pojezierze Augustowskie, Lubelszczyznę, Mazowsze i Kujawy, zwiedzał Wilno i Kowno w celu rysunkowego dokumentowania typowych dla różnych regionów mieszkańców miast, miasteczek i wsi. Zgromadzone wówczas studia i szkice wykorzystał w albumie litograficznym "Ubiory ludu polskiego" (1855); sięgnął do nich także ilustrując wydawnictwo O. Kolberga "Lud" (wydawane od 1865).
Kolejną wyprawę po Małopolsce, Podhalu i Tatrach odbył w 1860; etnograficzne zainteresowania Gersona i obiektywistyczna obserwacja otaczającej rzeczywistości znalazły wyraz w krajobrazowych notatkach utrzymanych w realistycznej konwencji. W latach 1852-1853 artysta wykonał techniką olejną kilka pannaux dekoracyjnych na blasze będących częścią wystroju wnętrz statków pasażerskich Żeglugi Parowej "Płock" i "Włocławek" (m.in. Warszawa widziana od Pragi; Widok Włocławka).
W okresie 1853-1855 kontynuował naukę w akademii petersburskiej. W 1859 został tu wyróżniony tytułem "niekłassnyj chudožnik" w dziedzinie malarstwa historycznego i portretowego, w 1873 otrzymał tytuł akademika, zaś w 1878 został uhonorowany tytułem profesora tejże uczelni.
W okresie 1856-1858 doskonalił swój warsztat artystyczny w Paryżu uczęszczając przez trzy miesiące do pracowni L. Cognieta oraz samodzielnie studiując sztukę dawnych mistrzów w muzeach i galeriach. W gronie polskich twórców osiadłych na emigracji, m.in. Cypriana Norwida, Henryka Pillatiego, Franciszka Tepy i Teofila Kwiatkowskiego prowadził dyskusje na temat sztuki narodowej.
Po powrocie do Warszawy otworzył własną pracownię przy ul. Miodowej, z której korzystała znaczna grupa malarzy, m.in. Franciszek Kostrzewski, Józef Simmler, Józef Szermentowski i Władysław Bakałowicz. Znakomicie osadzony w środowisku artystycznym zainicjował wraz z A. Schouppém powstanie w 1858 Krajowej Wystawy Sztuk Pięknych przekształconej później w Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. W latach 1877-1878 i 1882-1883 pełnił funkcję wiceprezesa TZSP; w ramach działalności tej instytucji był animatorem i współorganizatorem wielu ważnych przedsięwzięć artystycznych, publicystycznych i kolekcjonerskich. W 1867 objął stanowisko nauczyciela rysunku w Instytucie Głuchoniemych, które piastował do 1871; w 1872 wykładał teorię i historię sztuki w Zakładzie Szmita dla kobiet.
W 1871 podjął pedagogiczne obowiązki w warszawskiej Klasie (Szkole) Rysunkowej, w której wykształcił do 1896 całą plejadę artystów, m.in. Józefa Chełmońskiego, Stanisława Lentza, Edwarda Okunia, Józefa Pankiewicza, Władysława Podkowińskiego, Jana Stanisławskiego i Leona Wyczółkowskiego.
Od 1867 nauczał prywatnie w swej pracowni, do której przyjmował także studentki i amatorów. Kładł duży nacisk na studium z natury i na warsztat rysunkowy. Zaszczepił swym uczniom szacunek dla tradycji malarstwa i jednocześnie poczucie własnej niezależności twórczej; odrzucił jednak nowe prądy artystyczne, zarówno impresjonistyczną wrażeniowość jak symbolistyczną metaforykę. Najwyżej w hierarchii wartości sytuował malarstwo historyczne o patriotyczno-dydaktycznej wymowie.
W okresie 1877-1878 prowadził wykłady dla rzemieślników w Muzeum Przemysłowym. Bardzo bogata działalność ilustratorska Gersona obejmowała rysunki zdobiące czasopisma i książki, m.in. K. W. Wójcickiego "Życiorysy znakomitych ludzi" (1850), Władysława Syrokomli "Królewskich lutnistów" (1857), Adama Mickiewicza "Pisma" (1858), Ignacego Krasickiego "Bajki i przypowieści" (1868) oraz "Świat Polski w zabytkach sztuki" (1884-1885). Dokumentacyjną wartość miał wydany przez Gersona wraz z A. Lerue album "Widoki Warszawy" (1852), oraz wraz z H. Skimborowiczem - "Willanów. Album widoków i pamiątek..." (1877).
Pedagogiczne cele przyświecały mu przy tłumaczeniu dzieł z zakresu teorii i praktyki malarskiej, Leonarda da Vinci "Rozprawy o malarstwie" (Warszawa 1876), J. Bochenka "Normalnej postaci mężczyzny i kobiety wykreślonej nowym sposobem" (Warszawa 1895), J. Del Medico "Anatomii dla użytku malarzów i rzeźbiarzów ułożonej" (Warszawa 1877) i H. Mayeux "Pomysłowości zdobniczej" (Warszawa 1898). Do najważniejszych prac Gersona z zakresu teorii i historii sztuki należały książki "Współczesne kierunki malarstwa" (Warszawa 1876) i "Znawstwo prawdziwe czy rzekome w malarstwie" (Warszawa 1895).
Zajmował się także krytyką artystyczną, wygłaszał popularyzatorskie odczyty, pisał wspomnienia (m.in. "Jednodniówka. Pamięci profesorów i kolegów b. Szkoły Sztuk Pięknych", Warszawa 1897).
Pełnił funkcję kierownika artystycznego czasopism "Przyjaciel dzieci" (1861) i "Wieniec" (1872); w 1900 założył dwutygodnik "Świat artystyczny". Jego wielostronna działalność obejmowała także teatr; projektował dekoracje ścienne dla gmachów teatralnych (plafon Teatru Wielkiego) oraz kostiumy sceniczne, komponował żywe obrazy o tematyce historycznej, oparte na ludowych legendach i dziełach literackich (m.in. "Dziadach" Mickiewicza, 1877; "Starej Baśni" Kraszewskiego, 1885).
Artysta uczestniczył w wielu wystawach krajowych i zagranicznych; prezentował swe prace w warszawskim TZSP (corocznie 1860-1900), Salonie Artystycznym (1888-1899) i Salonie A. Krywulta (1887, 1889, 1892, 1893, 1896, 1900) oraz w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych (1855-1901); wziął udział w Pierwszej Wielkiej Wystawie Sztuki Polskiej urządzonej w Krakowie w 1887. Wysyłał swe dzieła na międzynarodowe ekspozycje w Paryżu (1867, 1875, 1876, 1883, 1888, 1889, 1890, 1894, 1895, 1896, 1897, 1898, 1899, 1900), Wiedniu (1873, 1882, 1886, 1888), Petersburgu (1873, 1878, 1881, 1882, 1884, 1885), Londynie (1873), Filadelfii (1876), Monachium (1897, 1880), Moskwie (1882), Berlinie (1891) i Los Angeles (1894). Został uhonorowany medalem na Powszechnej Wystawie w Wiedniu (1873), Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Paryżu (1889), Światowej Wystawie w Chicago (1893) i Międzynarodowej Wystawie Sztuki w San Francisco (1894). Indywidualna wystawa zorganizowana za życia artysty odbyła się w Lublinie w 1884 roku.
W zakresie stosowanych przez Gersona technik mieściło się malarstwo freskowe, olejne i akwarelowe, rysunek i litografia. W jego repertuarze tematów pierwszorzędne miejsce zajmowały - zgodnie z kanonem sztuki akademickiej - kompozycje historyczne, alegoryczne i religijne. Alegorycznymi panneaux udekorował sale kilku warszawskich budynków, hotelu Victoria (1869-1870), gmachu pobernardyńskiego użytkowanego przez TZSP (1870), siedziby Towarzystwa Kredytowego Miejskiego (Miasto Warszawa dające opiekę i gościnność wszelkim objawom życia społecznego, 1880) oraz kamienicy Szlenkera (1883). Wykonał szereg malowideł i obrazów ołtarzowych do wnętrz kościołów katolickich i ewangelickich na terenach polskich, rosyjskich i austriackich, m.in. w Wojciechowicach koło Opatowa (1891). Dzieła te cechowała tradycyjna ikonografia, oraz znamienna dla akademickich norm estetycznych biegłość kompozycyjna i warsztatowa.
Sztuka symboliczna, dążąca do uchwycenia istoty ludzkiego bytu istniała od zarania dziejów. Pełniła funkcje magiczne, rytualne i sakralne, służyła okiełznaniu sił natury. W malarstwie sztalugowym Gersona istotną pozycję zajmowały obrazy historyczne dające wyraz patriotycznej postawie twórcy i wyznawanym przez niego historiozoficznym koncepcjom; w tym zakresie artysta aspirował do osiągnięcia rangi równej Janowi Matejce (Chrzest Litwy, 1889). Obrazy takie jak "Opłakane apostolstwo. Apostolstwo germańskie u Słowian Pomorskich" (1866), "Krzyżacy w Polsce" (1875) czy "Bez ziemi - Pomorzanie przez Niemców wyparci na wyspy Bałtyku" (1888) przedstawiają tragiczne epizody z dziejów średniowiecznych podbojów ziem zachodnio-słowiańskich dokonywanych przez marchie germańskie i Krzyżaków.
Podjęty przez Gersona temat inwazji niemieckich kolonistów na terytoria słowiańskie stał się swoistą manifestacją patriotyczną; miał bowiem metaforyczny wymiar nawiązujący do bieżącej sytuacji na terenie prowincji pomorskiej, która poddawana była konsekwentnej polityce germanizacji i rugowania "elementu polskiego".
Opromieniony sławą znakomitego akademika i nagrodzony licznymi medalami twórca opowiedział się za sztuką zaangażowaną w sprawę narodową ("Powrót Kazimierza Odnowiciela", 1887). Umiejętnie rozegraną dramaturgię historycznych kompozycji Gersona budowały wymowne, teatralne gesty aktorów przedstawienia ("Śmierć Przemysława", 1887); znakomicie opanowany warsztat malarski przejawił się tu w zrównoważonej kompozycji, perfekcyjnym rysunku i wyrazistym, "reliefowym" modelunku światłocieniowym form ("Kiejstut i Witold więźniami Jagiełły", 1873; "Kopernik wykładający astronomię w Rzymie", 1876; "Sobiesciada", 1889).
Obok konwencjonalnych obrazów o tematyce maryjnej ("Matka Boska Anielska", 1881) i chrystologicznej ("Chrzest Chrystusa", 1879), Gersona interesowały wątki hagiograficzne, którym nadawał na w pół rodzajowy charakter. Artysta modyfikował niekiedy uświęcone tradycją schematy malarstwa sakralnego wprowadzając w tłach swych kompozycji widoki rodzimego krajobrazu ("Pustelnica", 1898); łączył motywy religijne z malarstwem plenerowym, w którym przejawił się jego bezpośredni, wyzwolony od z góry założonych norm estetycznych stosunek do natury.
Utrzymane w realistycznej konwencji malarstwo pejzażowe Gersona było największym wkładem, jaki artysta wniósł w rozwój polskiej sztuki dziewiętnastowiecznej. Wyrosło ono z etnograficznych upodobań twórcy ("Góral podczas zimy wędrujący", 1857), z zainteresowania życiem polskiej wsi ("Pogrzeb wiejski", 1855), z zachwytu pięknem rodzimego krajobrazu ("Krajobraz pochmurny z krowami", 1865).
Artysta szczególnie ukochał scenerię Tatr; ukazywał mroczne wnętrza lasów, zatrzymywał się przy zwaliskach skalnych głazów, utrwalał widoki monumentalnych masywów górskich; sugestywnie oddawał rozproszone światło i przejrzystość atmosfery znamienne dla wysokich partii gór ("Wyschnięty potok w Tatrach", 1893). Wąska skala brązów, szarości i zieleni wraz ze swobodnym sposobem malowania odbiegają tu od akademickich kanonów wpisując się w obszar sztuki realizmu ("Cmentarz w górach", 1894).
W nurcie realistycznym mieści się też dojrzałe malarstwo portretowe Gersona ("Portret własny", 1875; Głowa chłopki, 1885); psychologiczna analiza modela zyskała tu przewagę nad konwencjonalnym upozowaniem i dbałością o wierne odtworzenie detali kostiumów i otoczenia portretowanych osób znamiennym dla wczesnych wizerunków twórcy.
Na podstawie: Culture. Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, grudzień 2004.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
