Dozwalając bezkarności rozszerzać się w naszym społeczeństwie, grubą i niebezpieczną rozpoczynamy grę, w której nas łotry i szulerzy ograją. Nauki, srogie nauki przeszłości nakazują nam wystrzegać się bezkarności, tym więcej, gdy nowoczesna grozi rozsadzeniem tego, co stanowi treść naszego bytu – pisał Stanisław Koźmian. Redaktor, publicysta i polityk reprezentujący środowisko galicyjskich konserwatystów, a także kierownik artystyczny (1866–1868) i dyrektor krakowskiego teatru (1871–1885), krytyk i reżyser teatralny. Jako reżyser często nazywany twórcą „szkoły krakowskiej”.
Był synem Andrzeja Edwarda Koźmian i Teofili ze Skrzyńskich, wnukiem poety Kajetana Koźmian Wczesną młodość spędził w posażnym majątku swojej matki, Dobrzechowie koło Strzyżowa. Tam pobierał nauki od francuskiego księdza Charlesa M. Bigault de Maisonneuve, wielbiciela klasycyzmu. Od dzieciństwa rósł w kulcie Zygmunta Krasińskiego.
Średnie wykształcenie uzupełnił w Krakowie, po czym wyjechał za granicę: najpierw na krótko do Bonn, a stamtąd w ślad za ojcem do Paryża . W Paryżu dzielił czas między studia w Sorbonie, teatry i życie towarzyskie, przede wszystkim w salonach politycznych. Bywał w arystokratycznych domach pol. emigracji; m.in. u Czartoryskich w Hotel Lambert (gdzie zaprzyjaźnił się z W. Czartoryskim). Poznał wówczas bliżej W. Kalinkę, J. Kossaka, H. Rodakowskiego, J. Klaczkę, ks. Paulinę Metternich i słynnego wówczas aktora – J.B.P. Bressanta. Trwałą i bliską przyjaźń zawarł z S. Tarnowskim.
W 1858 wrócił do kraju i zamieszkał w Dobrzechowie, następnie przeniósł się do Krakowa i wszedł do redakcji „Czasu” oraz prowadził biuro prasowe powstańczego Rządu Narodowego. Za artykuł wstępny w „Czasie” z 28 października 1863 został skazany na trzy miesiące aresztu (grudzień 1864 – luty 1865). Potem zastępował, również aresztowanego, L. Chrzanowskiego na stanowisku naczelnego red. tego dziennika.
Gdy władze austiackie. zawiesiły „Czas”, redagował wraz z A. Szukiewiczem to pismo pod zmienionym tytułem „Chwila”. W 1866 został red. działu politycznego w „Przeglądzie Polskim”. W 1869 wybrano go posłem do Sejmu Krajowego, a stamtąd do Rady Państwa w Wiedniu. W 1869 wraz z J. Szujskim i S. Tarnowskim opublikował w „Przeglądzie Polskim” słynny anonimowy pamflet zw. „Teką Stańczyka”. Był odtąd jednym z przywódców konserwatywnego ugrupowania polit. „stańczyków” i propagatorem trójlojalizmu. Od lutego 1877 objął naczelną red. „Czasu”, równocześnie prowadził stałą kronikę polityczną w „Przeglądzie Polskim”, pisał korespondencje do dzienników, m.in. do „Gazety Warszawskiej”.
Po przeniesieniu się do Krakowa zaangażował się także w działalność teatr.: od stycznia 1866 do jesieni 1868 pełnił funkcję kierownika artystystycznego teatru krakowskiego (pod dyr. A. Skorupki). W tym czasie związał się trwale z wybitną aktorką Antoniną Hoffmann; nie wziął z nią jednak ślubu, stąd ich synowie, Stanisław i Henryk nosili wedle ówczesnego prawa nazwisko matki.
Gdy w 1869 kończyła się umowa A. Miłaszewskiego Koźmian starał się wraz ze Skorupką o dyrekcję tej sceny. Zdecydowane poparcie kuratora fundacji ks. Koźmian Jabłonowskiego dla Miłaszewskiego skłoniło ich do wycofania swej kandydatury. W jesieni 1871 ciężko chory Skorupka zwrócił się do Koźmian z prośbą o przejęcie odeń teatru krakowskiego. Odtąd (21 października 1871) Koźmian sam prowadził teatr, najpierw na podstawie umowy ze Skorupką, potem we własnym imieniu, do końca sezoznu 1884/85.
W 1878–81, gdy po śmierci M. Manna objął naczelną redakcję „Czasu” (od lutego 1877). W lecie wysyłał swój zespół na występy do Poznania, a także do Mysłowic, Tarnowa, Szczawnicy i Krynicy. Później wprowadził, jako pierwszy, sezony letnie w Krakowie w Ogrodzie Strzeleckim i w Teatrze Letnim przy ul. Lubicz (1873, 1875–82), a gmach teatru odstępował na występy gościnne – m.in. zespołu opery i operetki lwowskiej. W sezonie 1881/82 projektował zbudowanie teatru w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie na letnie występy zespołu kraKoźmian; pomysł ten nie był jednak zrealizowany.
Po ustąpieniu z funkcji dyrektora Koźmian w ciągu następnych dwóch lat sporadycznie reżyserował, pisał recenzje teatr. w „Czasie” i korespondencje o teatrze m.in. do „Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego”. Od 1887 coraz więcej czasu spędzał w Wiedniu. Przed otwarciem nowego teatru w Krakowie należał do komitetu znawców opiniującego projekt organizacji, zaś po 1893 był członkiem komisji teatralnej.
W 1895 opracował adaptację francuskiej przeróbki Lizystraty i jej inscenizację dla teatru krakowskiego. W styczniu 1898 usunął się ostatecznie z komisji teatalnej i odtąd już stale mieszkał w Wiedniu, skąd przysyłał korespondencję do „Czasu”.
Mianowany członkiem Izby Panów, wygłosił w niej w 1917 przemówienie zapewniające Habsburgów o wierności narodu polskiego. Po I wojnie świat. powrócił do Krakowa i mieszkał tam do śmierci. Jego zainteresowania teatralne były wielostronne. Wcześnie dał się poznać jako wybitny krytyk, a potem także monografista (napisał pierwszy w Polsce metodyczny życiorys aktora, F. Bendy). Tłumaczył utwory dramatyczne (m.in. Wesele Figara i Syna Giboyera). W salonie S. Tarnowskiego i u M. Czartoryskiej uczestniczył jako aktor w przedstawieniach amatorskich.
W czasie, gdy teatr warszawski tylko w dziedzinie gry aktorskiej stanął na poziomie europejskim, Koźmian zadbał w Krakowie o wszechstronny rozwój tej sztuki. W ciągu niewielu lat wzniósł repertuar poski. na nieporównanie wyższy poziom. Za jego dyrektorowania wystawiono w Krakowie osiemnaście utworów Szekspira, w tej liczbie dwanaście po raz pierwszy w Polsce w przekładzie z oryginału. (Poprzednio grywano w Polsce te utwory w przeróbkach.)
Unowocześniony został repertuar zachodnioeuropejski. Premiery sztuk francuskich odbywały się w teatrze krakowskim nieraz w pięć tygodni po premierach paryskich. Całkowitemu przeobrażeniu uległ repertuar polski. Idąc za myślą H. Meciszewskiego Koźmian wznawiał dawniejszy repertuar, w owych latach w Warszawie zarzucony, grał utwory J. Kochanowskiego, F. Zabłockiego, I. Krasickiego, W. Bogusławskiego, L.A. Dmuszewskiego. Stale wystawiał A. Fredrę, którego propagował jako klasyka pol. komedii. Po śmierci Fredry urządził cykl przedstawień, które zapoznały publiczność z komediami „pośmiertnymi”. Po raz pierwszy w Polsce wystawił Konfederatów barskich Mickiewicza, od 1872 granych w każdym sezonie. Usilnie, m.in. przy pomocy konkursów dramatycznych, popierał współczesny dramat polski wystawiając utwory M. Bałuckiego i J. Blizińskiego, J. Narzymskiego, E. Lubowskiego, Z. Sarneckiego, Koźmian Zalewskiego, J.A. Fredry, A. Asnyka. Po katastrofie powstania styczniowego wrogo usposobiony do idei powstań narodowych, interpretował Konfederatów barskich jako przestrogę przed niewczesnym porywem zbrojnym. Nie był jednak doktrynerem i nie zamykał swej sceny dla dramatów pol. o innej wymowie, m.in. dał dziewięć premier J. Słowackiego.
Ogromne zasługi położył jako twórca tzw. "szkoły krakowskiej". Termin ten, najczęściej odnoszony do pewnego stylu gry, w rzeczywistości miał szersze znaczenie. Dotyczył koncepcji, w której przedstawienie teatralne traktowane jako całość przeciwstawiano zasadzie solowych popisów, panujących wtedy w Warszawie.
Punktem wyjścia tej koncepcji było poprawne odczytanie zamysłu autora. Ustalenie, w jaki sposób należy go zrealizować, należało do reżysera, którym nader często bywał sam Koźmian. W ważniejszych wypadkach zwracano się o radę do wybitnych znawców (S. Tarnowski, J. Klaczko, W. Creizenach). Czasami korzystano także z wzorów paryskich i wiedeńskich.
W ciągu prób (bywało ich przeciętnie sześć) reżyser zaznajamiał aktorów z ogólną wymową dzieła starając się ujednolicić ich grę, także co do stylu. W tej dziedzinie osobiste upodobania Koźmian silnie zaważyły na rozwoju aktorstwa w jego teatrze. Stanowczą walkę wypowiedziano późnoromantycznej, krzykliwej ekspresji, której przeciwstawiona została „prawda życia”.
Uproszczono środki wyrazu, wytępiono afektację. Gest, zaczerpnięty z podręcznika i już wytarty przez ciągłe powtarzanie, zastępowano swobodniejszym, czerpanym z obserwacji. Zamiast sytuacji obliczonych tylko na efekt obmyślano takie, które łatwiej pozwalały przeniknąć psychikę postaci. Duże znaczenie przypisywano charakterystyce środowiska i epoki. Stąd dopuszczalne bywały również szorstkie, a nawet brutalne środki wyrazu, nie wykraczające jednak poza granicę, którą wykreślał swoiście pojmowany kult piękna. Umiarkowany realizm zaznaczył się w dekoracjach. Zamiast kulis, powszechnie stosowanych jeszcze na innych scenach polskich, w teatrze Koźmiana pojawiły się „zamknięte” pokoje, z trzema ścianami i sufitem.
W niektórych wypadkach Koźmian wciągał do współpracy wybitnych malarzy (T. Ajdukiewicz, W. Eliasz-Radzikowski, J. Kossak, W. Kossak, J. Męcina-Krzesz, J. Matejko). Na ogół jednak scenografia miała w jego t. mniejsze znaczenie. Pierwszeństwo przyznawano grze aktorskiej, szczególną wagę przywiązywano do dobrej dykcji, gwarantującej czyste i piękne podanie tekstu.
Duże znaczenie miały wychowawcze metody Koźmian, który starał się przezwyciężyć zasadę ścisłej specjalizacji aktorskiej (emploi), młodym aktorom pozwalał dublować wielkie role, a wybitnych aktorów przyzwyczajał do grania epizodów. Wdrażany do analizy psychologicznej i tonowania środków wyrazu, zespół Koźmian najlepsze wyniki uzyskiwał w dramacie współczesnym i w komediach Fredry.
W tragediach o rozległym tle społecznym zasady Koźmian były trudniejsze do zastosowania. Rezygnacja z kulis i zmian otwartych wywoływała potrzebę licznych przerw. (Przeciwdziałano temu przestawiając kolejność scen.) W małym mieście, jakim wówczas był Kraków, teatr musiał pełnić różnorodne funkcje. Jako dyrektor. Koźmian wystawiał też wiele utworów ściśle rozrywkowych, nie wyłączając operetek, forsował jednak ambitny repertuar. W niektórych wypadkach, na przekór publiczności utrzymywał na scenie utwory, które nie miały powodzenia.
Pewnym uzupełnieniem jego działalności na stanowisku dyrektora i reżysera były jego artykuły, ogłaszane w różnych pismach, często anonimowo, komentujące repertuar i wykonanie, ale także oceniające postawę publiczności. Dzięki wyjątkowej wytrwałości Koźmian jego zabiegi dały wkrótce wybitne rezultaty: za jego czasów wymagania publiczności krakowskiej znacznie wzrosły.
Reformy Koźmian, podjęte po raz pierwszy w Polsce z taką konsekwencją i na taką skalę, zaczęły promieniować na cały kraj. Liczne korespondencje prasowe zaznajamiały z nimi publiczność innych zaborów. Wiele osób przyjeżdżało do teatru Koźmiana, szczególnie na premiery dramatów J. Słowackiego (w większości zabronionych wtedy w zaborze rosyjskim). Przybysze z innych zaborów oglądali również przedstawienia w miejscowościach kuracyjnych, w Szczawnicy i w Krynicy.
Najsilniej oddziaływała jednak „szkoła krakowska” przez swoich wychowanków występujących gościnnie w innych miastach albo angażujących się do innych teatrów. Do aktorów, którzy w różnych czasach (i w różnym stopniu) ulegali wpływom Koźmian, należeli m.in.: W. Barszczewska, F. Benda, J. Czaki, S. Dobrzański, A. i M. Ekerowie, F. Feldman, G. Fiszer, M. Frenkiel, Antonina Hoffmann, B. Leszczyński, A. Ludowa, B. Ładnowski, Helena Marcello, H. Modrzejewska, W. Rapacki-ojciec, A. Siemaszko, W. Sobiesław, L. Solski, P. Wojnowska, R. Żelazowski.
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
