Tango

Premiera „Tanga” Sławomira Mrożka

7 lipca 1965 roku w Warszawie w Teatrze Współczesnym odbyła się premiera „Tanga” Sławomira Mrożka; spektakl wyreżyserował Erwin Axer. Tango, uważane za najlepszy dramat S. Mrożka, tłumaczone było na wiele języków, m.in. na: angielski, francuski, niemiecki, hiszpański, włoski, rosyjski, estoński, węgierski i japoński. Krytyka zestawiała Tango z takimi arcydziełami dramaturgii światowej, jak Hamlet Williama Szekspira oraz Kariera Artura Ui Bertolda Brechta.

Osią tematyczną dramatu, którego akcja rozgrywa się w bliżej nieokreślonym czasie (możemy się tylko domyślać, że to połowa lat 60. XX w.), w mieszkaniu awangardowego artysty Stomila „burzyciela wszelkich reguł, niezmordowanego buntownika i eksperymentatora” (Błoński), jest historia nieudanego buntu jego syna, Artura. Artur, dostrzegając absurd otaczającego świata, próbuje go zreformować i wydobyć z chaosu, nadać mu najpierw jakąś tradycyjną „formę” (w tym celu pragnie poślubić zgodnie z obowiązującym niegdyś ceremoniałem swoją kuzynkę, Alę), a następnie odnaleźć jakąś nową, ożywczą „ideę”.

Tango, nawiązując do konwencji dramatu rodzinnego i XIX-wiecznej komedii mieszczańskiej, jest zarazem utworem awangardowym, spokrewnionym z XX-wiecznym teatrem absurdu. Utwór odczytać można jako współczesną parabolę (przypowieść, moralitet), w której autor zadaje fundamentalne pytanie: w co przerodziła się w połowie XX wieku oświeceniowa i pozytywistyczna idea postępu?

Zwarta i zamknięta kompozycja Tanga, obecność „realistycznych” bohaterów (przypominających ludzi z krwi i kości), wprowadzenie dialogów i monologów jako tradycyjnych form wypowiedzi postaci, a w końcu, zarysowana w didaskaliach przez autora w sposób niezwykle precyzyjny scenografia – wszystko to sprawia, że sztukę Sławomira Mrożka uznać by można za „dobrze skrojoną formę mieszczańskiego dramatu”. Pisała o tym znawczyni twórczości Mrożka, Małgorzata Sugiera: „Akcja Tanga nie dość, że przestrzega zasady jedności miejsca i czasu, to doskonale się mieści w klasycznych ramach dwudziestu czterech godzin: akt pierwszy rozgrywa się późnym ranem, akt drugi – w nocy, a akt trzeci – przed południem dnia następnego. Zdarzenia zgrabnie dopasowują się też do wymaganej przez ubiegłowieczne poetyki linii wzrastającego napięcia, kulminacji, perypetii i katastrofy”.

Dramat Mrożka można interpretować jako utwór alegoryczny, w którym pod maską poruszanej problematyki artystycznej (krytyka sztuki awangardowej, polegającej na nieustannym eksperymentowaniu i szokowaniu odbiorców) ukrywają się zagadnienia społeczno-polityczne (krytyka systemów totalitarnych, które korzystając z awangardowych (postępowych) ideologii społecznych wywodzących się z oświeceniowej, racjonalistycznej idei postępu, odegrały tak wielką rolę na świecie w XX wieku).

Jak pisał Jan Błoński: „Można także zobaczyć w Tangu przypowieść polityczną: spadek po wolnościowych i egalitarystycznych hasłach, które burzą porządek społeczny, przejmują często ciemni, mali ludzie, złaknieni cielesnej wygody i ordynarnej rozrywki. Ta ostatnia interpretacja przeważała wśród polskiej publiczności, choć nie mogła zostać jasno wysłowiona – publiczność ta widziała już przecież, jak rozmaici Edkowie urządzają się w życiu, zastępując stopniowo frazeologię postępu argumentami «nagiej» siły i faktów dokonanych”.

Dramat Mrożka nie jest jednak tylko antyutopią czy tylko satyrą polityczną. Dzieło to, podatne na wiele możliwych odczytań, ma charakter uniwersalny i ponadczasowy. Tango opisuje w sposób niezwykle przenikliwy istotę współczesnego świata: rzeczywistości wydrążonej z wartości i pogrążonej w absurdzie, na gruncie której rodzą się demony totalitarnej czy terrorystycznej „nagiej siły”. Innymi słowy, autor ukazuje w nim świat, który po serii szalonych eksperymentów (artystycznych, społeczno-politycznych, ideologicznych, naukowych czy innych) – prowadzonych w imię źle rozumianej wolności człowieka – „wypadł z formy”. Stał się światem, w którym nie obowiązują już tradycyjne zasady postępowania, a dawny system wartości złożony został nieodwracalnie do lamusa historii. Niegdysiejszy porządek został zastąpiony chaosem, postępującym rozpadem i rozprzężeniem, które prowadzą do katastrofy zarówno w skali społecznej (na gruzach zbyt liberalnej demokracji pojawia się dyktatura siły), jak i jednostkowej (pozbawiona oparcia w świecie wartości jednostka nie potrafi uzasadnić sensu swego istnienia).

Sławomir Mrożek

Dramatopisarz, pisarz, satyryk, autor scenariuszy filmowych, rysownik; uznawany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnego dramatu na świecie.

Urodził się w Borzęcinie pod Brzeskiem (w Małopolskiem), jego ojciec był urzędnikiem pocztowym. Po wojnie uczęszczał do prestiżowego liceum im. Nowodworskiego w Krakowie, później studiował krótko architekturę i sztuki piękne. W latach 50. współpracował z eksperymentalnym teatrem studenckim Bim-Bom w Gdańsku, krakowskim kabaretem Piwnica pod Baranami oraz z kilkoma pismami, m.in. z „Przekrojem” (na łamach którego debiutował w roku 1950 reportażem z budowy Nowej Huty pt. Młode miasto), „Dziennikiem Polskim” oraz „Życiem Literackim”

.

W latach 1963–1996 Mrożek przebywał poza krajem, najpierw we Włoszech, później okresowo w RFN i USA, następnie we Francji (mieszkał w Paryżu), a od 1990 r. w Meksyku, gdzie zamieszkał wraz z drugą żoną Susaną Osorio Rosas. W 1968 r. Mrożek zaprotestował publicznie przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji; kiedy w odwecie władze PRL nie zgodziły się na przedłużenie jego paszportu, podjął decyzję o pozostaniu na emigracji. Przez wiele lat współpracował z paryską „Kulturą” Jerzego Giedroycia. W latach 1969–1971 jego twórczość znalazła się na indeksie cenzury peerelowskiej, później jednak sztuki Mrożka były wystawiane zarówno w kraju, jak i za granicą. Po powrocie do Polski w 1996 r. pisarz zamieszkał w Krakowie.

Twórczość S. Mrożka utrzymana jest w konwencji groteski. Autor przedstawia świat zniekształcony i absurdalny, w krzywym zwierciadle ukazując ułomności współczesnych ludzi, ulegających schematyzmowi myślenia i popadających w niewolę nowoczesnych mitów oraz stereotypów postępowania. Niemiłosiernie piętnuje też przywary polskiego charakteru i narodowe mrzonki, będące pogłosem fałszywie pojętych idei romantycznych. Charakterystyczną cechą jego pisarstwa jest też parodiowanie istniejących języków wypowiedzi oraz konwencji i gatunków literackich. Międzynarodową sławę przyniosły Mrożkowi zwłaszcza dwa dramaty: Tango oraz Emigranci; obie sztuki grywane były niemal na całym świecie.

SŁAWOMIR MROŻEK W DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI