Dzięki Janowi Matejce i jego obrazowi "Rejtan – Upadek Polski " stał się jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci polskiej historii. Poseł ziemi nowogródzkiej który w dramatyczny sposób sprzeciwił się zawiązaniu konfederacji przez Adama Ponińskiego i podpisaniu I Rozbioru Polski. Tadeusz Reytan, herbu Reytan.
Tadeusz Reytan urodził się 20 sierpnia 1742 roku i zmarł 8 sierpnia 1780 roku w Hruszówce na terenach obecnej Białorusi. Był polskim szlachcicem, synem zamożnego ziemianina Dominika Reytana, podkomorzego nowogródzkiego i Teresy z Wołodkowiczów herbu Radwan, stolnikówny mińskiej. Jego brat Michał był pisarzem nowogródzkim. Tadeusz Reytan był wnukiem Michała Reytana (1635-1706), skarbnika mozyrskiego, uczestnika odsieczy wiedeńskiej, chorążego husarii. Ród Reytanów (Rejtanów) przybył około 1600 roku do Polski z Prus i całkowicie się spolonizował. Majątek Rejtanów znajdował się w Hruszówce i pozostawał w rękach męskiego potomka rodu do 1910 roku do śmierci Józefa Rejtana.
Tadeusz Reytan - od 1773 poseł województwa nowogródzkiego na Sejm Rozbiorowy w Warszawie, na pierwszej sesji Sejmu Rozbiorowego sprzeciwiał się zawiązaniu konfederacji pod przywództwem Adama Ponińskiego, która chciała umożliwić dokonanie I rozbioru Polski. Jego słynne liberum veto jest jednym z ostatnich pozytywnych przykładów wykorzystania tego prawa. Reytan sprzeciwiał się rozbiorowi zgodnie z instrukcją sejmiku w Nowogródku, który nakazywał mu bronić jedności kraju z narażeniem życia. Był legalistą, dlatego nie dążył do zerwania obrad, ale wysuwał postulat wyboru marszałka.
Mimo sprzeciwu Reytana akt konfederacji został przyjęty, co skutkowało ustanowieniem jej sądów, przed które wezwano posła. Skazano go na kary kryminalne i konfiskatę dóbr. Reytan nie zgodził się także opuścić sali obrad Sejmu Rozbiorowego i zabraniał tego także innym posłom, zastawiając im drzwi własnym ciałem. Posłowie opuścili jednak salę na rozkaz mocarstw rozbiorczych, depcząc przy tym ciało leżącego Reytana. Wyczerpany, poturbowany i pozostawiony bez jedzenia i picia poseł, opuścił sejm po 36 godzinach, otrzymując pisemną gwarancję od Austrii, Rosji i Prusów, że nie będzie podlegać represjom, a jego dobra nie zostaną skonfiskowane.
Po Sejmie Rozbiorowym Reytan wrócił na Litwę i popadł w obłęd. W wyniku choroby psychicznej popełnił samobójstwo w 1780. Miał zaledwie 38 lat.
Został pochowany w dworskim ogrodzie, w miejscu zwanym „Pod Grabem”, bowiem samobójca nie mógł spocząć w lachowickim kościele, o co zabiegała rodzina, ani na katolickim cmentarzu. Nawet po śmierci nie zaznał spokoju, jego trumna była wielokrotnie bezczeszczona. Szczątki Tadeusza Rejtana odkryto w okresie II Rzeczypospolitej w 1930 roku w miejscu wskazanym przez miejscową ludność. Polscy naukowcy, antropolodzy potwierdzili fakt autentyczności miejsca pochówku.
Bardzo smutny los spotkał miejsca pamięci po naszym szlachcicu. Kaplica w lesie przy drodze do Lachowicz skrywała swego czasu urnę z jego prochami. W 1939 roku po zajęciu tych terenów przez sowietów została kompletnie zdewastowana. Po urnie z prochami stojącej niegdyś na ołtarzu oraz poświęconej mu pamiątkowej tablicy nie pozostał nawet ślad. Przed kaplicą nie ma też, oczywiście, popiersia Tadeusza Rejtana, ustawionego tam w 1939 roku przez Henryka hr. Grabowskiego. W miejscu tym umieszczono w 1993 roku narzutowy głaz, dzięki staraniom Związku Polaków w Baranowiczach, na którym znajduje się metalowa tablica, ufundowana przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, z napisem w języku białoruskim i polskim: "TADEUSZ REJTAN / Syn tej ziemi / Urodził się 20.08.1742 r. w Hruszówce i tu zmarł 8.08.1780 r. Jako poseł nowogródzki na sejm warszawski w 1773 r. protestował przeciwko zatwierdzeniu pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Polskiej. Prześladowany za ten czyn, nieszczęście Ojczyzny przypłacił zdrowiem, a potem życiem. Był wzorem patriotyzmu dla wielu pokoleń Polaków. Cześć jego pamięci."
Marmurowa, ważąca 200 kilogramów, tablica pamiątkowa Posła Ziemi Nowogródzkiej Tadeusza Rejtana została zawieszona również w kościele p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Lachowiczach. O tym, że tablica pamiątkowa Tadeusza Rejtana zawisła w Lachowiczach tymczasowo i docelowo przeznaczona jest dla kaplicy rodowej Rejtanów, informują fundatorzy tablicy: Polska Macierz Szkolna Obwodu Brzeskiego, Konsulat Generalny RP w Brześciu oraz warszawska Społeczna Fundacja Pamięci Narodu Polskiego. Kaplica Rejtanów w leżącej 30 kilometrów na południowy wschód od Baranowicz Hruszówce obecnie znajduje się, niestety, w opłakanym stanie. Gruzy kaplicy, która nie konserwowana rozsypała się ze starości, leżą w miejscu rodowej nekropolii Rejtanów, w której spoczęli: Dominik Rejtan, podkomorzy nowogródzki, bohater wojny 1812 roku, w której walczył po stronie Napoleona, jego syn Michał Rejtan, syn Michała – Stanisław, pisarz, piszący pod pseudonimem Pan Wada i inni przedstawiciele zasłużonego dla Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego rodu.
W zburzonej kaplicy zachował się pomnik Dominika Rejtana. Początkowo planowane było postawienie w niej także pomnika Tadeusza Rejtana, posła województwa nowogródzkiego na Sejm Rozbiorowy Rzeczypospolitej w Warszawie i najbardziej znanego przedstawiciela rodu. Jednak władze rosyjskie zabroniły upamiętniać Tadeusza Rejtana zarówno na cmentarzu lachowickim, jak i w rodowym majątku Rejtanów w Hruszówce.
Tematem obrazu Jana Matejki jest scena, która rozegrała się 21 kwietnia 1773 w trzecim, decydującym dniu obrad sejmu rozbiorowego na zamku w Warszawie, na mocy którego Prusy, Rosja i Austria dokonały podziału części ziem polskich. Centralną postacią obrazu jest poseł ziemi nowogródzkiej, Tadeusz Rejtan, w geście rozpaczy próbujący zapobiec haniebnemu wydarzeniu, jakim jest rozbiór Ojczyzny. Miał on wtedy powiedzieć: "Chyba po moim trupie!"
Leżącemu na progu Reytanowi Adam Poniński uniesioną ręką pokazuje żołnierzy rosyjskich w uchylonych drzwiach sali zamkowej. Z lewej strony stoi Stanisław Szczęsny Potocki (w rzeczywistości miał wówczas 21 lat i na sali sejmowej był nieobecny). Hetman polny koronny Franciszek Ksawery Branicki kryje twarz w dłoniach. Cała trójka zmierza do sali senatu w celu złożenia podpisu pod traktatem rozbiorowym.
Po lewej stronie obrazu za przewróconym fotelem umieścił Matejko postać Franciszka Salezego Potockiego z karabelą, w bogatym szlacheckim stroju, ze wstęgą Orderu Orła Białego. Ten jeden z najpotężniejszych magnatów ówczesnej Rzeczypospolitej nie żył w momencie obrad sejmu rozbiorowego, ale malarz wprowadził go celowo do obrazu jako symbol schodzącego, bezradnego i pokonanego świata sarmackiego oraz magnackiego egoizmu. Postać ta idzie jak ślepiec z wyciągniętymi przed siebie rękami. Za nią widać podgoloną głowę innego magnackiego warchoła tamtego czasu Karola Stanisława Radziwiłła „Panie Kochanku”. Nieco dalej siedzi książę Michał Fryderyk Czartoryski, przywódca Familii Czartoryskich, protektor króla Stanisława II Augusta. Przewrócony fotel jest symbolem upadku Rzeczypospolitej, ale również planów i dzieła rodziny Czartoryskich. Obok księcia siedzi w rozpiętej sutannie brat króla Michał Jerzy Poniatowski, późniejszy prymas.
Pod ścianą na drugim planie widać niezbyt wyraźnie postać młodzieńca w sarmackim stroju z karabelą w dłoni i czapką konfederatką w drugiej ręce. To uczestnik konfederacji barskiej, późniejszy uczestnik powstań narodowych będący według Matejki nadzieją dla upadającej Ojczyzny. Obok można dostrzec jeszcze jednego szlachcica z uniesioną w górę ręką. Jest to drugi z posłów ziemi nowogródzkiej Samuel Korsak; to także autoportret Matejki.
Król Stanisław II August opuściwszy swój tron, stoi zamyślony i bezradny z zegarkiem w lewej ręce, obok widać głowę Hugona Kołłątaja, który wtedy miał 23 lata i przebywał na studiach w Wiedniu i Rzymie, na obrazie Matejki ma jednak twarz dojrzałego mężczyzny i jest symbolem sprzeciwu wobec rozgrywającej się sceny. Ponad nimi, w sejmowej loży, zasiadł poseł rosyjski kniaź Nikołaj Repnin. To kolejna nieścisłość w matejkowskiej kompozycji obrazu, posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym Rosji był już wówczas Otto Magnus von Stackelberg. Do Repnina wdzięczą się dwie najwybitniejsze kobiety tamtej epoki: z prawej strony Izabela Lubomirska, a z lewej Izabela Czartoryska. Nad całym przedstawieniem góruje portret cesarzowej Katarzyny II. Sala zamkowa jest w stanie opłakanym: sztukaterie drzwi są pokruszone, kotary podarte, kinkiety potłuczone, świece wypalone, na posadzce poniewiera się stos rozrzuconych papierów. Upuszczony pieniążek – może judaszowy srebrnik – z kieszeni Ponińskiego balansuje złowrogo na krawędzi.
HRUSZÓWKA - SIEDZIBA REYTANÓW W DZIALE HISTORIA PAI
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
