Zupełnie na uboczu, gdzieś między Kleckiem, Siniawką a Lachowiczami leży mała osada Hruszówka, którą na dokładnej białoruskiej mapie można odnaleźć pod nazwą Grushevka lub Grushauka. Dzisiaj jest to nic nieznacząca wioseczka, ale były czasy, gdy pełniła rolę miasta dla okolicznych wsi, a przede wszystkim była znana jako siedziba rodu Rejtanów.
Rejtanowie, a właściwie Reytanowie mieli korzenie niemieckie, w Polsce pojawili się około 1600 roku i z biegiem lat ulegli całkowitej polonizacji. Hruszówka, leżąca na terenie dóbr radziwiłłowskich, stała się ich własnością w połowie XVII wieku. Nie wiemy, jak wyglądała pierwsza hruszowska siedziba Rejtanów, natomiast Napoleon Orda, który bywał w Hruszówce w latach 1864-1876 narysował klasycystyczny dwór, wzniesiony w połowie XVIII wieku.
Był to budynek murowany, parterowy, jedenastoosiowy, pokryty dachem czterospadowym, z czterokolumnowym portykiem przed frontową elewacją. Zbudował go najprawdopodobniej Dominik Rejtan, ziemianin niewątpliwie zamożny, o czym świadczyło wyposażenie dworskich pokojów. Na ścianach saloników wisiały lustra oprawione w złocone ramy, portrety przodków w rycerskich zbrojach, olejne obrazy o mitologicznej treści; na stolikach i kominkach stały cenne bibeloty, wśród których wyróżniały się porcelanowe figurki i naczynia. Był tam też bogaty księgozbiór ze starymi drukami, które przetrwały do wybuchu II wojny światowej. W dworze tym urodził się w 1742 roku najsłynniejszy z Rejtanów, Tadeusz, poseł Ziemi Nowogródzkiej, uwieczniony przez Jana Matejkę na obrazie namalowanym w 1866 r., a zatytułowanym Rejtan – Upadek Polski.
Na zdjęciu: Dwór w Hruszówce - rysunek Napoleona Ordy z 1866 roku
Tadeusz Rejtan, syn Dominika Rejtana, podkomorzego nowogródzkiego, wsławił się dramatycznym protestem na sejmie warszawskim w 1773 r. przeciwko rozbiorowi Polski. Kiedy na polecenie marszałka sejmu, Adama Ponińskiego, posłowie zaczęli wychodzić z sali obrad, co miało oznaczać zezwolenie na ogłoszenie konfederacji umożliwiającej zatwierdzenie traktatu rozbiorowego, Rejtan własnym ciałem próbował uniemożliwić posłom wyjście. Na niewiele to się zdało, ale czyn ten unieśmiertelnił młodego, zaledwie 30-letniego posła. Po usankcjonowaniu rozbiorów Tadeusz Rejtan odsunął się od życia publicznego i wrócił do Hruszówki. Ale nie zamieszkał we dworze, lecz w jednej z dwóch oficyn, zwanej „Murowanką”. W jej dwóch pokoikach przebywał przez 5 lat, pisząc książkę zatytułowaną O moim posłowaniu na sejm, mimo że był w stanie głębokiej depresji, a później nawet obłędu. Ten obłęd doprowadził go do samobójczej śmierci. 8 sierpnia 1780 roku wydało mu się, że przyszli go aresztować rosyjscy żołnierze i wtedy podciął sobie żyły okiennym szkłem. Został pochowany w dworskim ogrodzie, w miejscu zwanym „Pod Grabem”, bowiem samobójca nie mógł spocząć w lachowickim kościele, o co zabiegała rodzina, ani na katolickim cmentarzu. Nawet po śmierci nie zaznał spokoju, jego trumna była wielokrotnie bezczeszczona, a wszelki ślad po jego szczątkach zaginął.
Ostatnim z Rejtanów panem na Hruszówce był Józef Rejtan (1851-1910), syn Stefana (1820-1863). To on zbudował w końcu XIX wieku istniejący jeszcze obecnie drewniany dwór, po rozebraniu wzniesionego przez prapradziada Dominika (1710-1769) dworu murowanego. Postawił go na starych fundamentach, na wysokiej podmurówce, w modnym wówczas stylu „uzdrowiskowym”, jako budynek parterowy, z piętrowym ryzalitem w części środkowej, jedenastoosiowy i dwutraktowy, pokryty wysokim dachem z mansardami. Józef Rejtan był prężnym gospodarzem: posiadał dużą stadninę koni i browar, handlował drewnem i żeby ułatwić jego wywóz, zbudował stację kolejową Rejtanowo na trasie Wilno-Lwów. Zajmował się też działalnością charytatywną – łożył na kształcenie wybitnie uzdolnionych dzieci z Hruszówki, prowadził przytułek dla inwalidów wojennych, którego pensjonariuszami byli nie tylko polscy weterani wojny rosyjsko-japońskiej. Dla ich potrzeb wybudował duży magazyn na produkty spożywcze, chłodzony lodem wydobywanym zimą z dworskich stawów.
Po śmierci Józefa Rejtana w 1910 roku majątkiem w Hruszówce zarządzała jego żona, Alina z Hartinghów Rejtanowa. Współwłaścicielką majątku stała się też siostra Józefa Rejtana, Maria, zamężna za Aleksandrem hr. Grabowskim, a później jej syn, Henryk hr. Grabowski. Zasłynął on wystąpieniem sejmowym, podobnym nieco do czynu Tadeusza Rejtana, protestując podczas posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej 14 kwietnia 1921 r. przeciwko ratyfikacji traktatu ryskiego, pozostawiającego pod władaniem Sowietów wielotysięczne rzesze Polaków na ziemiach położonych na wschód od ustalonej w traktacie granicy. Nim zginął we wrześniu 1939 r., zamordowany przez sprzyjających bolszewikom chłopów, wybudował w lesie przy drodze prowadzącej do Lachowicz neogotycką kaplicę, w której spoczęły zwłoki Józefa Reytana, a także sprowadzone z lachowickiego cmentarza prochy jego rodziców - Stefana Rejtana i Marii z Niesiołowskich. Tam też przeniósł z grobu „Pod Grabem” szczątki stryjecznego pradziada swojej matki, Tadeusza Rejtana, a przy kaplicy postawił jego popiersie.
TADEUSZ REYTAN W DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
